خاک‌ِ بی‌روحِ کویر میقان هم زنده می‌شود اگر دغدغهای برای بیابان‌زدایی باشد
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، هفته گذشته بود که به کویر میقان در استان مرکزی رفتیم تا اقداماتی که برای مقابله با کویرزدایی و جلوگیری از پیش‌روی آن انجام شده است را از نزدیک ببینیم؛ کویر میقان به مساحت 50 هزار هکتار در 35 کیلومتری شمال شرقی اراک واقع شده است و روستاهای زیادی هم در جوار آن وجود دارد، اگر اقدامات مقابله‌ای انجام نشود تهدید بزرگی برای روستاها و شهر اراک خواهد بود، و تلی از شن و ماسه راه‌ها و حتی روستاها را می‌تواند زیر خلک ببرد کند و یا خاک و غبار هوای منطقه را بپوشاند که انواع بیماریها را ایجاد خواهد کرد.
آنطور که رئیس اداره بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور می‌گوید سالانه 650 میلیون دلار خسارت از محل فرسایش بادی به کشور وارد می‌شود که اگر هزینه‌های مهاجرت و بیماری را هم حساب کنیم، رقم خسارت بزرگ‌تر خواهد شد.
اقدامات کویرزدایی و یا تثبیت شنها در این منطقه با کشت انواع گونه‌های گیاهی مقاوم به شوری و خشکی بود که علاوه بر جلوگیری از پیش‌روی کویر، برکاتی هم برای دامداران منطقه داشت، بخشی از علوفه دامشان با تعلیف از این گیاهان تامین می‌شد، همچنین فضای سبزی را در کویرخشک ایجاد کرده که زندگی گونه‌های جدید گیاهی و جانوری را میسر کرده بود و در مکان‌هایی که امکان کشت گیاه نبود، شنها را با ایجاد بادشکن مهار کرده بودند.
اما غیر از این موارد خوشایند مواردی هم بود که زندگی روستائیان را تهدید می‌کرد؛ به گفته روستائیان مبارک آباد (از روستاهای منطقه) پساب تصفیه خانه فاضلاب شهری به تالاب 25 هزار هکتاری وسط این کویر که خشک شده است، سرازیر می‌شود و موجب ایجاد نیزارها و محل زندگی انواع حشرات و حیوانات موذی شده است که اثرات زیست محیطی دارد علاوه بر آن کارخانه املاح معدنی در نزدیکی این تالاب احداث شده که مواد اولیه خود را از این کویر دریافت می‌کند که خود عامل تخریب بوده و مواد سولفیدی تولید شده از کارخانه، منطقه را آلوده می‌کند.
* دمای 50 درجه در کویر میقان
چهارشنبه گذشته بود که ساعت 6 صبح با گروه خبرنگاران، رئیس اداره کل بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور و مسئولان اداره منابع طبیعی استان مرکزی با حدود 10 دستگاه ماشین پیکاپ که مناسب بیابان و جاهای ناهموار است، به سمت کویر میقان به راه افتادیم، باید زودتر می‌رفتیم که قبل از اینکه دما غیر قابل تحمل شود برگردیم، می‌گفتند دما آنجا تا 50 درجه هم می‌رسد.
به هر حال ساعت 6 صبح از اداره منابع طبیعی اراک به سمت میقان در شمال شرقی اراک حرکت کردیم و پس از طی نیم ساعت راه به ابتدای کویر رسیدیم، منطقه‌ای خشک که اثری از زندگی ندارد، برخی اتاقک‌های مخروبه با دیوارهای افتاده ظاهرا آخرین تلاش کشاورزان را نشان می‌داد که کارشان به سرانجام نرسیده و نیمه کاره کشت و کار را رهایش کرده‌اند. خاک‌های سفید و بی روح که هیچ بذری را در خود نمی رویاند و آسمان بخیلی که آب نمی رساند، تنها گیاهانی می‌توانند در این شرایط تاب بیاورند که از جنس کویر باشند. در ادامه مسیر شرایط سخت تر می‌شود ماشین های معمولی قادر به ادامه راه نیستند و مسافران خود را به راننده‌های خودروهای پیکاپ می‌‌سپارند و بر می‌گردند.
در ادامه مسیر به یکباره به منطقه‌ای سبز می‌رسیم که بوته های گیاه وجود دارد، تقریبا در چند متری از همدیگر سبز شده اند، مسئولان منطقه می‌گویند که آنها این گیاهان را کاشته اند تا فضای خشک و مرده و بی روح جای خود را با لطافت و زندگی عوض می‌کند. حشرات این ور و آن ور می‌روند و موشی هم به سوراخ کنار درختی می‌خزد، ظاهرا زندگی به این کویر برگشته است.
آتنا فرجی، رئیس اداره امور بیابان استان مرکزی، هم با ما است، وی اسم این گیاهان را اسفناج وحشی یا آتریپلکس می‌گوید که در اجرای طرح مقابله با بیابان کشت شده است، این گیاهان ظاهرا خود را با این شرایط سخت سازگار کرده‌اند؛ وی در پاسخ به خبرنگار فارس که چرا کشت‌های شما تنوع گونه ای ندارد و تنها یک گونه کاشته‌اید که آسیب پذیری را بیشتر می‌کند؟ می‌گوید: کشت این گیاهان باعث شده که گونه های جدیدتری به این منطقه برگردند و در بین بوته‌ها گیاهان ریزتری هم رشد کرده‌اند.
در ادامه مسیر به کشت گونه های تاغ و قره داغ می‌رسیم که با هیکل های درشتشان تلی از ماسه‌ها را در اطراف ریشه های تنومندشان جذب کرده اند که طوفان نمی تواند آنها را جدا کند به فاصله های تقریبا دو متر و با ارتفاع تقریبا یک متر استوار ایستاده اند.
همچنین برجی فلزی به ارتفاع حدود 15 متر وسط این کویر است که گفته شد برای دیده‌بانی و استفاده گردشگران است، صبحانه ساعت 8.30 دقیقه در بالای این برج و با همراهی حدود 25 نفر صرف شد، برج لرزش‌هایی هم داشت که بعضا ما را نگران می کرد اما می‌گفتند که فشارهای خیلی بیشتر از اینها را هم آزموده است.
در ادامه، آتنا فرجی، رئیس اداره امور بیابان استان مرکزی، می گفت: 7 هزار هکتار از این کویر 50 هزار هکتاری گونه‌های مقاوم آتریپلکس، تاغ و قره داغ کاشته شده است، 12 هزار هکتار هم تالاب فصلی است و 30 هزار هکتار هم سطح حفاظت شده است و بقیه هم اراضی کشاورزی است که محصولات مقاوم کشاورزی از قبیل جو می‌کارند.
در ادامه فیلم گونه های کشت شده در کویر میقان را می‌بینید.
در این بازدید، مسئولان محلی از شهرها و روستاهای همجوار که از این کویر تاثیر می‌گیرند هم دعوت شده بودند؛ مسعود ایرانشاهی، شهردار داوودآباد که در حاشیه این کویر قرار دارد به خبرنگار فارس می‌گوید: برداشت‌های بی رویه آب زیرزمینی، آب شهری را هم شور کرده است و یکی از عوامل تشدید بیابان است، کشت و کار کشاورزان هم محدود شده اما از زمانی که طرح کویر زدایی انجام می‌شود تا حدودی شرایط بهتر شده است و دام‌هایمان هم می‌چرند.
وی گفت: برای اینکه از ظرفیت کویر استفاده کنیم طرح گردشگری 254 هکتاری را ارائه کرده‌ایم داده که منتظریم منابع طبیعی زمین آن را بدهد و در آن باغ گیاهشناسی و موزه گیاهشناسی هم در نظر گرفته ایم.
* تصفیه خانه و کارخانه املاح کنار تالاب میقان امان مردم را بریده است
در حاشیه این بازدید، در گفت‌وگو با دهیار روستای مبارک‌آباد، زوایای جدیدی از مشکلات منطقه کویر میقان مشخص شد؛ اعظم مبارکی، دهیار مبارک‌آباد، می‌گوید: از حدود 20 سال گذشته با احداث سدهای خاکی در بالادست تالاب میقان موجب شد که آب این تالاب کاملاً خشک شود. علاوه بر آن تصفیه‌خانه‌ای در کنار این تالاب احداث شده که پساب این کارخانه به این تالاب سرازیر می‌شود که فعلا قابل استفاده در بخش کشاورزی نیست، اما مشکلات زیست محیطی را ایجاد کرده و موجب رشد انواع نیزارها در حاشیه تالاب شده و انواع پشه‌ها و حیوانات موذی زندگی روستائیان را تحت تأثیر قرار داده است.
وی گفت: ما طرحی را پیشنهاد داده‌ایم که اجازه بدهند از آب این پساب در زراعت چوب استفاده شود زیرا استفاده آن برای دیگر محصولات کشاورزی مقدور نیست.
مباریادامه داد: مشکل دیگر این است که در حاشیه این تالاب، کارخانه املاح معدنی احداث کرده‌اند که آنها هم پساب‌های خود را آنجا سرازیر می‌کنند که با یک باد کوچک سولفات‌های سطح خاک به هوا پراکنده شده و موجب بروز مشکلات زیست محیطی می‌شود، علاوه بر آن این کارخانه با برداشت‌های غیرقانونی خاک باعث تشدید بیابان می شوند.
در ادامه در کویر طی مسیر می‌کنیم، این کویر جاهای بی‌رحم‌تری هم داشت که با طی حدود یک ساعت در پستی و بلندی‌ها و ناهموار‌ها به آنجا رسیدیم، برای طی این مسیر قبلا باید به سلامت مهره‌های گردن و ستون فقرات اطمینان داشت، در طول مسیر یک ساعته، مدام سر و گردنمان به سقف و کناره‌های ماشین اصابت می‌کند و آنقدر بالا و پایین می‌‌رویم که در پایان مسیر انگار همگی بدن‌شان کوفته شده است.
پس از طی این مسیر در دل کویر میقان به سمت غرب به منطقه ای پر از ماسه می‌رسیم که عبور از آن ردپایی بر جای می‌گذارد و انگار تاحالا کسی از آنجا عبور نکرده است.
به حدود ساعت11 صبح نزدیک شده‌ایم و دمای هوا از گرمترین ظهر تابستان اهواز هم شاید گرم‌تر باشد؛ در اینجا دیگر کشت بوته جواب نمی‌دهد چون رطوبتی نیست و گرما هم کشنده است که هیچ بذر و نهال نوپایی توان ماندن ندارد.
راه چاره این است که بادشکن هایی از جنس خود گیاه زده‌اند که جلوی باد را بگیرد و اجازه ندهد که شنها را جابه‌جا کند یا در هوا معلق شوند و یا به جاده بریزند. باوجود این بادشکن‌ها، تنها ماسه‌ها چند متر جابجا می‌شوند و نهایتا به این بادشکن های چوبی که به ارتفاع 20 سانتی متر و به فاصله دو متر در کنار هم چیده شده برخورد می‌کند.
اما این بازدید کلام آخری هم دارد نخست اینکه وجود 2500 حلقه چاه فعال در این منطقه می‌تواند عامل تاثیرگذار در ایجاد کویر و پیش‌روی آن باشد که مجوز آن را هم وزارت نیرو سادر می‌کند و دوم اینکه مجوز کارخانه املاح را وزارت صمت و مجوز تصفیه خانه آب را وزارت نیرو داده است که زخم همه اینها بر منابع طبیعی و کویر میقان نشسته است.
مدیریت زنجیره ها توسط یک وزارتخانه واحد، بحثی است که در تمام دنیا تحت عنوان integration system اجرا می‌شود، به هر حال نمی‌توان امور را جزیره ای مدیریت کرد و نباید هر نهاد به صورت جزیره‌ای کار خودش را انجام دهد که این به تشکیل زخم‌هایی در منابع طبیعی و معیشت مردم می‌انجامد.
این منطقه آخرین منطقه از برنامه بازدید ما از کویر میقان بود، در ذهنم مدام حرف‌های مرحوم پروفسور کردوانی مرور می‌شود که کویر را نعمت بزرگی می‌دانست که می‌توان از آن میلیون‌ها دلار درآمدزایی کرد، در هیچ کجای دنیا بهتر از کویر نمی توان آسمان را دید، مکانی مناسب برای سرمایه‌گذاران، گردشگران، پژوهشگران و دانشمندان، اما باید سرمایه‌گذاری کرد و سپس نتیجه گرفت.
پایان پیام/
