«ماژان» کتاب تاریخ معماری کویرنشینان

خبرگزاری فارس – خراسان جنوبی؛ هاجر فرخ نژاد، سجل و هویت کویر در اعصار تاریخی هرچند خراش های گذر زمان بر قامتش هویدا است اما چون ریشه در تاریخ معماری کویرنشینان دارد همچنان استوار ایستاده است.

اینجا گذرگاه تاریخ، دروازه ورود به عصار صفوی، قاجار و حاضر،  این سو و آن تاریخ کویرنشینان ماژان خوسف است. هرچند سجل هویتی ماژان را گذر اعصار ورق ورق کرده اما اکنون این ورق ها در حال ترمیم و بازسازی بازگشت به خویشتن خویش است چرا که هنوز که هنوز است بافت تاریخی شهر ماژان زنده است و زندگی در آن جریان دارد.

هر چند گذر زمان بناهای گبندی خشت و گلی این شهری نوپا خوسف را خراشیده اما هنوز این کهن شهر یا بهتر بگوییم کهن روستای ماژان نفس می کشد و می شود تاریخ را در تک تک صفحات این کتاب معماری کویر نشینان ورق زد.

نوای بلند گوی تاریخ میراث‌داری کنید

 اینجا زیر سقف های گبندی بلند گوی تاریخ در گوش زمان نوا سر می‌دهد که میراث داری کنید ای حاضران برای آیندگان.

دلم می خواست همراه با همراهانی که برای اولین بار اغلب آن ها مسافر شهر نوپای ماژان می شدند کمی ابرهایی  هم که در حال جست و خیز در آسمان کویر بودند  همراهی می‌کردند تا همراه نم باران در کوچه پس کوچه های خشت و گلی شهر تاریخی ماژان قدم می زدیم عطر ناب کاهگل را همراه با نم باران نفس می کشیدم و اگر ابرها همراهی می‌کردند محشری به پا می شد چرا که نوای باران وقتی با صدای ناودن ها در فضا  بپیچد کنسرتی به پا می شود که شاید همه عمر آرزویش را داشته ای.

حالا بگذریم چرا که سال هاست دیگر ابرها چندان گذری از آسمان خراسان جنوبی ندارند و تنها دلخوش می کنیم به باران های اندک پاییزی که چند روز قبل شهر ماژان را نیز آب پاشی و طراواتی به آن بخشیده بودند و هنوز آثار آن در چالاب های شهر تاریخی ماژان باقی مانده بود.

ابتدا سری به یکی از خانه های تاریخی شهر ماژان می زنیم هرچند برخی از بناهای اطراف آن به تلی از خاک مبدل شده و آن هایی که ساکنان این نقطه بوده اند و به یاد دارند اصطبل ها و راه پله ها و دیگر ابنیه ای  که نتوانسته اند از آوار تاریخ جان سال به در ببرند و اکنون تنها  خشت و گل هایی از آن باقی مانده است.

رفع خطر ارگ شیبانی

هر چند این بنا مربوط به دوره قاجار است اما با مرمت ها و بهسازی هایی که میراث فرهنگی انجام داده  هویت آن حفظ شده تا مالک بنا خود پای کار آمده  و اقدام به مرمت و ایجاد کاربری جدیدی به عنوان مثال اقامتگاه بومگردی برای اینا قاجاری کند.

پله های آوار شده تاریخی این بنا را با ترس و لرز می پیماییم و به مرتفع ترین نقطه آن یعنی طبقه دوم ارگ شیبانی شهر تاریخی ماژان می‌رویم.

بر بلندای این بنای تاریخی که قرار می گیریم  همه شهر تاریخی و بافت جدید ماژان را می توانی از نظر بگذرانی و دست مریزاد بگویی به معماران هنرمند این شهر تاریخی که قدمتی از صفویه تا قاجاریه دارد.

رنگ ولعابی نو بر برج قلعه ماژان

هر چند قلعه این شهر تاریخی آن زیر آوار تاریخ مدفون شده و فرسایش زمانی چیزی از آن باقی نگذاشته اما تنها قسمت باقی مانده از این قلعه که یکی از برج های آن است به تازگی مرمت و بهسازی شده است و رنگ و لعاب نو و کاهگلی آن مبین این موضوع است.

آن طور که محسن قلی زاده، رئیس شورای اسلامی شهر ماژان از اجداد و پدرانشان نقل می کند گویا در گذشته های دور از این قلعه تا نقطه دورتر که  مزارع کشاورزی ماژان قرار دارد و برج نگهبانی دیگر بوده است که با یک نقب زیر زمینی به متصل بودند و آن برج هم برح نگهبانی مزارع کشاورزی و روستا بوده است که به مرور زمان با کشت و کارهایی که انجام شده این تونل زیر زمینی گویا به قعر زمین رفته است.

ثبت ارگ شیبانی در فهرست آثار ملی

 همان طور که بر بام ارگ شیبانی قرار داریم علی صالحی، مسوول میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوسف در مورد این ارگ توضیحاتی را بیان می کند. به گفته وی  ارگ شیبانی ۲۵ اسفند سال ۸۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

همچنین این بنا که مربوط به دوره قاجاریه است دارای یک حیاط مرکزی و فضاهای اطراف آن است که ۴۰ درصد این بنا توسط میراث فرهنگی مرمت شده یعنی با این اقدام رفع خطر شده و برای این که بنا به طور کامل به سازی و مرمت شود باید مالک آن پا پیش بگذارد. پیشنهادی هم که برای تغییر کاربری این بنا داده شده و با توجه به این که در اطراف شهر ماژان دق کویر اکبرآباد، روستاهای گردشگری گل، شهرستانک  و … وجود دارد این بنا به اقامتگاه بومگردی تبدیل شود.

همچنین شهرداری و شورای اسلامی شهر ماژان نیز می توانند نسبت به خرید این بنا اقدام کنند تا ضمن تبدیل به فضا عمومی و گردشگری از فضاهای اطراف آن که بلااستفاده رها شده نیز بهره لازم را ببرند.

ثبت ملی شهر تاریخی ماژان

مسوول میراث فرهنگی، گردشگری و میراث فرهنگی خوسف از همان بلندای این بنای تاریخی در مورد شهر تاریخی ماژان نیز گفت: بافت تاریخی این شهر ۷ هکتار است که سال ۱۴۰۰ ثبت آثار ملی شد و در این بافت خانه تاریخی حسینی و مسجد آن نیز در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

به گفته صالحی بافت تاریخی شهر ماژان یک بافت زنده و پویا ست و دارای راسته بازاری ست که همه مشاغل و حرف قدیمی در آن فعال بوده و اکنون تنها یک دکان چلنگری باقی مانده که هرزگاهی صاحب آن در آن دکان اقدام به آهنگری می کند.

سفر به عصر قاجار در کویر  

پله های آور تاریخی ارگ شیبانی را برای رفتن به سمت شهر تاریخی ماژان پایین آمده و این بنای پر خراش از گذر زمان را با همه زیبایی بی نظیر آن  به خاطره ها می سپاریم و راهی کوچه تنگ و باریک وخانه های گبندی و خشت و گلی شهرتاریخی ماژان می شویم تا به تاریخ عصر قاجار در کویر سفر کنیم و حظ لازم را از سرپنجه معماران و هنرمندان آن عصر در شهر تاریخی ماژان ببریم.

راسته بازار ساکت خاموش

به میدان مرکزی یا همان بافت متمرکز شهرها یا روستاهای کویر که می‌رسیم راسته بازاری را نشانمان می هند که چندان اثری از صاحب حرف و کاسبان آن نیست و قفل منسوخ شدن بر درهای چوبی این مغازه که باز هم دست هنر صاحبان حرف این راسته بازار بوده زده شده است و تنها یک مغازه آهنگری که نصف و نیمه باز است گاهی کوره اش را آتش می کند و ابزار سبک چون داس، علف زن، میخ طویله، افسار و… را در کوره هنرش می سازد نیست. 

گاهی در همین گذر از راسته بازار ذهنت سفر می کند به دوران پر رونق این بازار خاموش عصر حاضر که چه غوغایی در آن به پا بوده است. آهنگران، نجاران، بقالان و …. چه زحمت ها کشیده اند تا نان حلال سر سفره زن و فرزندان خویش ببرند هر چند عده ای از این کهن هنرمندان زنده اند اما دیگر چون در سن فراغت از کارند نمی توانند هنر آفرینی کنند و فرزندان هم در پی کسب و کار پدران نرفته اند تا گرد فراموشی بر این حرفه ها ننشیند.

از صاحب مغازه آهنگری یا همان چلنگری خواسته می شود تا مغازه اش را باز کند و ما را گذشته های دور ببرد نوستالژی هایی که اغلب کهن سالان و میانسالان با آن خاطره های بسیاری دارند.  هرچند زبانش الکن و گوشش ناشنواست اما با زبان و بی زبانی از حضور مهمانان ابراز خرسندی می کند و با زبان اشاره از او می خواهند که کوره اش را روشن کند آن هم با دم و بازدمی که خیلی سریع می شود آتش را در این کوره به جریان انداخت.

گنجینه زنده چلنگری ماژان

اگر بخواهی از علی حسین علی پور و کارگاهش بنویسی شاید در این سیاهه نگنجد اما باید از او به عنوان گنجینه زنده چلنگری ماژان یاد کرد و تا زنده است باید این تاریخ را مستند، ثبت و ضبط کرد. رئیس شورای ماژان که ورق به ورق کتاب تاریخ روستا را به خاطر دارد گفت: در گذشته چون حجم کار بالا بود و تولیدات این روستا به خارج از مرزها یعنی شوروی سابق یا همان روسیه صادر می شد و زغال کوره های آهنگری نیز از معدن قلعه زری تامین می شد.

یکی بودن معمار مسجد آیتی و ماژان

قلی زاده به این موضوع نیز اشاره کرد که معمار و سازنده مسجد ماژان و مسجد آیتی بیرجند یکی است به همین دلیل نوع ساخت و قدمت آن نیز با مسجد آیتی بیرجند برابری می کند.

ابتدا عده ای را که توان رفتن بله مرتفع ترین نقطه شهرست یعنی قلعه ماژان است به برج نگهبانی می روند و تا از این نقطه به رصد تاریخ در این شهر تاریخی زنده بپردازند و دیده بانی کنند میراث گذشتگان این سرزمین را با زمین های کشاورزی که دور تا دور این شهر را حصار کرده اند.

همان طور که قدم بر تاریخ در کوچه به پس کوچه ها، برج  تازه مرمت شده و مسجد تاریخی ماژان با همراهی همراهان می گذاریم رئیس شورای شهر ماژان از فراهم نبودن زیرساخت ها در این شهرتازه تاسیس که سال ۹۹ به فهرست شهرهای خراسان جنوبی اضافه شده است گفت و این که همین نبود زیرساخت سبب شده تا این شهر به جایی این که مهاجر پذیر باشد برعکس شده و روز به روز از جمعیت آن کاسته می شود به طوری جمعیت این نقطه شهری سال ۸۵ بیش از ۸۰۰ نفر بود و اکنون به نصف کاهش یافته است.

وی از ماژان به عنوان قطب کشاورزی خوسف یادمی کند و محصولات آن را گندم، جو، پنبه و ارزن می داند که به دلیل خشکسالی های مستمر تنها پنبه و گندم در این منطقه کشت می شود آن هم نه گستردگی گذشته.

شهرنشینانی با خدمات روستایی

به گفته وی اکنون فصل برداشت پنبه است اما چون چند روز قبل باران آمده باید دوباره کالک های پنبه خشک شود تا قابل برداشت باشد. وی تصریح کرد: به دلیل فراهم نبودن زیرساخت ها شهروندان این نقطه شهر هزینه های شهری را می پردازند اما خدما روستایی دریافت می‌کنند.

رئیس شورای شهر ماژان با اشاره به خالی از سکنه شدن بافت تاریخی این شهر از زاهدان به عنوان خانه دوم ماژانی یاد کرد و ادامه داد: آن چه عیان است چه حاجت به بیان است.

مسکن های بدون نفوس

وی با اشاره به واگذاری زمین از سوی بنیاد مسکن به ساکنان این شهر در بافت جدید آن تصریح کرد: در اینجا مسکن است اما نفوسی نیست چرا که شغلی برای افراد نیست تا در این شهر تازه تاسیس ماندگار شوند.

گلایه ای هم از سوی اهالی دارد و این که بنیاد مسکن سال ۹۹ زمین هایی با نرخ بین ۲ تا ۴ میلیون تومان به آن ها واگذار کرده و از آن ها خواسته است در این زمین هایی که هیچ گونه زیرساختی ندارد از جمله آب اقدام به ساخت و ساز کنند و اکنون به نرخ روز می خواهد از آن هزینه ای بین ۶۰ تا ۷۰ میلیون تومان دریافت کند.

به گفته وی خدمات اینترنت نیز در این شهر چندان مطلوب نیست و مردم از آنتن دهی نامناسب تلفن های همراه در این نقطه شهری گلایه دارند.

سری هم به مسجد تاریخی و صفای نمازگزاران این شهر که هر روز ظهر نمازشان را در این مسجد تاریخی با صفای بی مثالش اقامه می کنند می زنیم کمی آرامش از نوع آرامش حضور در خانه خدا و اتصال به حضرت حق با اقامه نماز به خودمان تزریق می کنیم.

اما آن چه در بین این خانه ها خشت و گلی همچون پینه ای ناهمرنگ به حساب می آید خانه ای است که صاحب به واسطه خرابی دیوار آن در گذر زمان و به ویژه بارندگی این دیوار  آن با بتن بالا آورده و ساخته است.

دیگر وقت رفتن است و باید بر ایوان شهر تاریخی ماژان ایستاد و برای ساکنان پا به سن گذاشته این شهر دست تکان داد و با پیرمرد آهنگر هم که دری قدیمی را به میان کوچه آورده تا تعمیر کند خداحافظی کرد.

پایان پیام/