نقش ساکنان خیابان شریعتی در پیروزی انقلاب

به گزارش وبانگاه به نقل از ایسنا، امروز چهارم آذر چهل و نهمین سالروز تعطیلی مسجد جاوید و دستگیری آیت‌الله مفتح و آیت‌الله خامنه‌ای در سال ۱۳۵۳ است.

شرح ماجرا

آیت‌الله سید علی خامنه‌ای به دعوت آیت‌الله محمد مفتح امام جماعت مسجد جاوید تهران در روزهای ۱۸ و ۱۹ آبان ۱۳۵۳ برای سخنرانی در این مسجد دعوت شد. موضوع سخنرانی مسائل سیاسی روز و چگونگی سامان‌دهی مبارزه و استفاده از فرصتها برای پیشبرد اهداف نهضت اسلامی بود.

حساسیت ساواک به رفت و آمد شخصیت‌های روحانی و مردم به مسجد و برگزاری سخنرانی‌های پر جمعیت و ضد رژیم موجب جلب و دستگیری آیت‌الله خامنه‌ای و انتقال ایشان به زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری شد.

بعد از این اتفاق تلخ، دکتر محمد مفتح که خود ممنوع‌المنبر بود روی پله دوم منبر مسجد نشست و با اعلام اینکه اجازه سخنرانی ندارد با انتقاد و ابراز ناراحتی از دستگیری سخنران مسجد، از مردم خواست با آرامش مسجد خارج را ترک کنند اما مردم که از این اقدام اطلاعات و امنیت کشور – ساواک – ناراضی و ناراحت بودند هروله‌کُنان و با سر دادن شعار از مسجد خارج شدند و با اضافه شدن مردم محله به جمع‌شان رنگ راهپیمایی به خود گرفت و به این ترتیب اولین راهپیمایی سیاسی در محله‌های متمول و پردرآمد شهر تهران شکل گرفت.

تاسیس مسجد

منطقه «باغ‌صبا» ی تهران با غلبه ترکیب شهروندی یهودی و ارمنی در خیابان شمیران و کوروش کبیر به محلی برای برگزاری پیوسته نشست‌های دینی و روشنفکران کت و شلواری تبدیل شد. این اتفاق زمانی شدت گرفت که حاج عباس جاوید تجریشی برای ساخت خانه‌ای برای هم‌محله‌ای‌های مسلمانش، زمینی را در این محله وقف کرد و از حسین لرزاده معمار شهیرِ مسجد اعظم قم و مقبره فردوسی مشهد دعوت کرد تا در آن منطقه یک مسجد بسازد و وقف کند.

حاج عباس به نیت خیرات و مبرات در سال ۱۳۴۹ تصمیم گرفت با هزینه شخصی زمینی با متراژ ۲۵۰ متر در کوچه جوهرچی در خیابان شمیران را برای اقامه نماز و برگزاری عبادت‌های همشهریان مسلمانش، وقف کند.

او حسین لرزاده از معماران به‌نام تهرانِ قدیم که تجربه طراحی، ساخت و مرمت ۸۴۳ عمارت، مسجد، کاخ، مدرسه و بیمارستان به اضافه تعمیر و مرمت ایوان حرم امام حسین(ع) در کربلا، طراحی و ساخت مقبره فردوسی در شهر طوس و ساخت سر درِ بانک شاهی تهران – بانک تجارت – در میدان توپخانه (امام خمینی) در کارنامه حرفه‌ایش بود، دعوت به همکاری کرد. بنای مسجد بعد از سه سال در اردیبهشت ۱۳۵۲ به بهره‌برداری رسید و حاج عباس، نام فامیلش را بر مسجد گذاشت و به این ترتیب مسجد جاوید در منطقه هفت تهران تاسیس شد.

مراسم افتتاح مسجد پس از جلب رضایت آیت‌الله دکتر محمد مفتح برای قبول امام جماعت مسجد برگزار شد. بعد از افتتاح مسجد شیخ فضل‌الله محلاتی، حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی و فخرالدین حجازی از وعاظ ممنوع‌المنبر در این مسجد حضور یافتند.

در آغاز، جمعیت کمی به مسجد می‌رفت اما به مرور بر تعداد نمازگزارانش افزوده شد. نماز جماعت ظهر و عصر به دلیل قرار داشتن مسجد در محله‌ای با بافت تقریبا تجاری و نزدیکی به وزارت بهداری با حضور پر تعداد کسبه و کارمندان وزارتخانه برگزار می‌شد و از نماز مغرب و عشا پر شورتر و پر تعدادتر بود.

مدیریت مسجد

اداره مسجد در ابتدا به صورت اشتراکی بر عهده حاج عباس جاوید شمیرانی و برادران حسین و عباسِ خانی بود اما حاج عباس چند ماه بعد در نامه‌ای به کلانتری منطقه باغ صبا از بیماری و ضعف بدنیش در اداره مسجد نوشت و آیت‌الله دکتر محمد مفتح را به عنوان مدیر جدید مسجد معرفی کرد اما با مخالفت ساواک با اداره مسجد توسط دکتر مفتح، حاج عباس بار دیگر به عنوان مسوول عهده‌دار اداره مسجد شد. با این حال دکتر مفتح تا قبل از ممنوع‌المنبر شدن توسط ساواک، مدت کوتاهی هم امام جماعت مسجد بود و اقامه نماز می‌کرد و هم به امور جاری مسجد رسیدگی می‌کرد.

منشا شخصیتی و موقعیت اجتماعی دکتر مفتح و حضور مستمر ایشان در مدارس دینی و دانشگاه موجب شد ایشان مسجد جاوید تهران را به محلی برای ساماندهی مردم علیه رژیم پهلوی و آموزش آنان برای مبارز علیه رژیم کند.

آیت‌الله مفتح علاوه بر این مسجد در سه مسجد الجواد، صاحب الزمان و قُبا نیز فعالیت‌های ضدرژیم را مدیریت و ساماندهی می‌کرد.

ایشان در مسجد جاوید و قبا هسته مقاومت مردمی تشکیل داد و از چهره‌های سرشناسی چون آیت‌الله مرتضی مطهری و حجج اسلام سید محمود طالقانی، محمدجواد باهنر و آیت الله سید علی خامنه‌ای برای سخنرانی در مسجد جاوید دعوت کرد و این مسجد را طی چند ماه به محلی برای آگاهی‌بخشی جوانان مذهبی و تحصیلکرده تبدیل کرد.

مسجد جاوید در کنار استفاده از روحانی‌های سرشناس و سیاسی و وعاظِ دانشمند از کتابخانه پر بار و آموزش‌های دوره‌ای تفسیر قرآن، نهج‌البلاغه، اصول عقاید، اقتصاد اسلامی، تاریخ ادیان و جامعه‌شناسی برخوردار بود.

میشل فوکوی، اندیشمند مشهور فرانسوی با توصیف جایگاه مسجد در بین شهروندان تهرانی، نوشت: «مساجد و روحانیان سرچشمه‌ یک تسلای دائمی‌اند. ایشان باید بی‌داد را نفی کنند، از دولت انتقاد کنند، ضد اقدام‌های ناشایست برخیزند، نکوهش کنند و رهنمود بدهند… د. مذهب شیعه … شکلی است که مبارزه‌ سیاسی، همین که لایه‌های مردمی را بسیج کند، به خود می‌گیرد و از هزاران ناخرسندی، نفرت، بینوایی و سرخوردگی، یک نیرو پدید می‌آورد و به این دلیل، این همه را به‌صورت یک نیرو درمی‌آورد که خودش یک صورت بیان است، یک شیوه‌ با هم بودن است، نوعی گفتمان است، چیزی است که از راه آن می‌توان صدای خویش را به گوش دیگران رساند و با ایشان، هم‌زمان با ایشان، هم‌خواست شد.»

عاقبت مسجد

مسجد جاوید به مناسبت ایام شهادت امام جعفر صادق (ع) در روزهای ۱۸ و ۱۹ آبان ۱۳۵۳ از آیت‌الله سید علی خامنه‌ای برای سخنرانی دعوت کرد از ساواک به دلیل سابقه انقلابی آیت‌الله خامنه‌ای، ایشان را دستگیر و به زندان کمیته مشترک ضد خرابکاری منتقل کرد.

به دنبال دستگیری آیت‌الله خامنه‌ای، در آذر همان سال، منزل ایشان نیز توسط ساواک مورد بازرسی قرار گرفت. ساواک علت بازرسی را اظهارات ایشان در جلسه‌ای خصوصی درباره ضرورت ایجاد جمعیتی برای سامان‌دهی مبارزه و استفاده از فرصتها برای پیشبرد اهداف نهضت اسلامی در مشهد اعلام نمود.

بعد از دستگیری آیت‌الله خامنه‌ای، دکتر محمد مفتح که خود نیز از مدت‌ها قبل ممنوع‌المنبر بود روی پله دوم منبر نشست و با اعلام اینکه اجازه سخنرانی ندارد با ابراز ناراحتی از دستگیری ایشان از مردم خواست با آرامش از مسجد خارج شوند اما مردم که در جریان دستگیری آیت‌الله توسط ماموران اطلاعات و امنیت قرار گرفته بودند با سر دادن شعار از مسجد خارج شدند و با اضافه شدن مردم محل به جمع آنان، اولین راهپیمایی اعتراضی در محل سکونت مسیحیان و یهودیان تهران، شکل گرفت.

به دنبال حساسیت ساواک و سرکوب معترضان مسجد جاوید و حمله ماموران به مسجد در سوم آذر ۱۳۵۳، دکتر مفتح نیز دستگیر و به کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک منتقل شد.

بعد از دستگیری دکتر مفتح، ماموران ساواک از حاج عباس جاوید نیز بازجویی کردند و ایشان اختلاف بر سر برگزاری جلسات سخنرانی و برگزاری نماز را مطرح کرد و خواستار تعطیلی مسجد تا مشخص شدن اختلافش با دکتر مفتح شد.

بعد از آن نیز مسجد را به سازمان اوقاف و امور خیریه پهلوی تحت مدیریت سید نصیرالدین عصار واگذار کرد و امورات مسجد در عمل تحت کنترل رژیم پهلوی قرار گرفت و فعالیت‌های سیاسی – فرهنگی آن تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷، تعطیل شد.

گزارشهای ساواک

از اداره اطلاعات به ریاست پلیس تهران. موضوع: شیخ محمد مفتح فرزند محمود

اقامه نماز جماعت توسط مشارالیه در مسجد جاوید بلامانع است خواهشمند است دستور فرمائید مأمورین مربوطه به نحو مقتضی مراقبت‌های لازم در هنگام گزاردن نماز به عمل آورده و در صورت مشاهده از هر گونه سخنرانی به وسیله وی جلوگیری نمایند.

سرپرست اداره اطلاعات سرتیپ یزدانفر از پلیس تهران

به ریاست اداره اطلاعات

موضوع : تفسیر قرآن در مسجد جاوید

بدینوسیله رونوشت گزارش مورخه ۲۷ /۷/ ۵۳ سرکار سروان پژوم درباره تجمع دختران و پسران جوان و دانشجو در مسجد مزبور و تدریس آقای دکتر محمد مفتح جهت استحضار و هر گونه اقدام مقتضی به پیوست ایفاد می‌گردد.

رئیس پلیس تهران، سرتیپ مولوی

از طرف سرهنگ ۲ مسعودی

دستگیری مفتح

مجموعه گزارشهای ساواک که موجب دستگیری دکتر مفتح و تعطیلی مسجد جاوید شد به این شرح است:

محترما مقام عالی را آگاه می‌سازم:

اطلاعیه واصله حاکی بود آقای شیخ محمد مفتح استاد دانشگاه و پیش‌نماز مسجد جاوید در جاده قدیم شمیران که مدعی است ممنوع‌المنبر می‌باشد اخیرا در قسمت شمالی ساختمان مسجد که نوساز و هنوز نیمه‌تمام می‌باشد و دارای درب جداگانه است جهت عده‌ای از دختران و پسران جوان که بین آنها دانشجویان دانشگاه نیز دیده شده‌اند که درس تفسیر قرآن تشکیل داده است و روزهای پنجشنبه و جمعه بعد از ظهر در دو کلاس جداگانه مبادرت به تدریس مسائل علمی و دینی و تفسیر قرآن می‌نماید ضمنا در کمدی که در طبقه دوم مسجد قرار دارد تعدادی کتب متفرقه موجود است که کلید آن در اختیار دو نفر دانشجو می‌باشد که در اجرای امریه صادره روز پنجشنبه ۲۵/۷/۵۳ از ساعت ۱۳ اینجانب در معیت مأمورین مربوطه جهت بررسی مطالب به محل مراجعه ضمن مراقب مشاهده گردیده عده‌ای دختر جوان که همگی چادر مشکی به سر داشتند و با خود کیف و کتاب حمل می‌نمودند از ساعت ۱۳ به تدریج به درب شمالی مراجعه و وارد زیر زمین که در آن صندلی و میز قرار داده شده بود گردیده و تا ساعت ۱۳ حدود ۳۵ نفر دختر در محل فوق اجتماع و آقای شیخ محمد مفتح نیز مراجعه و مشغول تدریس بودند و کلاس مزبور تا ساعت ۱۸ ادامه داشت مراتب جهت استحضار و کسب دستور بعرض می‌رسد.

امضا: سروان پژوم افسر تجسس امضاء ۲۷ /۷/ ۵۳

گزارش دوم

مقام عالی را آگاه می‌سازم، در اجرای دستور ذیل گزارش سرکار سروان پژوم که حاکی بوده با توجه به سوابق موجود راجع به مسجد جاوید تاکنون جهت دعوت از آقایان وعاظ بانی مسجد به نام حاج عباس جاوید برابر روش جاری نام واعظ مربوطه را طبق تقاضایی به کلانتری اعلام و کلانتری نیز پس از بررسی‌های لازم در صورتی که واعظ ممنوع‌المنبر نبود با اخذ تعهد و اجازه برگزاری مجلس وعظ را صادر می‌نمود لیکن اخیرا به لحاظ دخالتهای بی مورد و فعالیتهای خارج از وظایف از طرف شیخ محمد مفتح که استاد دانشکده الهیات دانشگاه تهران و از وعاظ ممنوع‌المنبر و پیش نماز مسجد جاوید می باشد، اختلافاتی فی ما بین بانی مسجد آقای جاوید و آقای مفتح پیش نماز مسجد به وجود آمده است در نتیجه وعاظی را که آقای مفتح دعوت می‌نماید مورد تائید بانی مسجد قرار نمی‌گیرد.

کما اینکه لیله ۱۹ /۸/ ۵۳ آقای مفتح واعظی به نام خامنه‌ای را بدون اعلام قبلی به مسجد دعوت و بدون مجوز مبادرت به سخنرانی نموده است و بعضا چون در حال حاضر مسجد فوق محل اجتماع عده‌ای از دانشجویان شده به در و دیوار و توالت‌های مسجد شعارهایی نیز نوشته می‌شود لزوما آقای عباس جاوید فرزند ابوالقاسم بانی و متولی مسجد به کلانتری احضار از وی تحقیق بیان داشته من در مسافرت شمال بودم که آقای مفتح دعوت نامه‌ای بین مردم توزیع که آقای خامنه‌ای برای سخنرانی می‌نماید و بدون اطلاع من بوده و هیچگونه دخالتی در این مورد نداشتم و اصولا هر وقت بخواهیم کسی را برای وعظ دعوت کنیم، من به کلانتری آمده اسم واعظ را اعلام در صورت مجاز بودن مجوز لازم را اخذ می‌نمایم لیکن آقای مفتح با دعوت از عده‌ای دانشجو که جوان هستند و همه‌شان افراد صالحی نیستند موجبات ناراحتی و اختلافی را فراهم نموده و این جوانها غالبا داخل کتابها و قرآن‌ها شعارهائی که بر خلاف موازین موجود است می‌نویسند که مغایر عقاید و نظرات ماست ما می‌خواهیم در مسجد فقط و فقط به امور مذهبی بپردازیم و اضافه کرده آقای مفتح مسجد را تبدیل به کلاس درس کرده در صورتی که می‌توانند اینکار با توجه به امکاناتی که در دانشگاه هست دایر کنند و تقاضا دارم مسجد بسته شود تا تکلیف من با آقای مفتح روشن شود.

ضمنا از آقای مفتح استاد دانشکده الهیات و پیش نماز مسجد جاوید تحقیق بیان داشته هدف من سخنرانی برای جوان‌ها و مواردی که برای آنها نافع باشد در صورتی که آقای جاوید می‌خواهند در مسجد فقط و فقط به سبک قدیم روضه‌خوانی و نماز باشد و من می‌خواهم … و در مورد دایر کردن کلاس درس در مسجد بیان داشته … از مساجد اینکار می‌شود و بحث عقاید و مسائل درس در کلاس مطرح می‌شود که در دانشگاه باید به مسائل دیگر پرداخت.

و در مورد شعارها بیان داشته که چند نفر پیر و جوان مغرض برای تعطیل شدن مسجد اینکار را می‌کنند و من که جوان‌ها را دعوت می‌کنم هیچگونه تضمینی در این مورد نمی‌توانم بدهم در مورد دعوت آقای خامنه‌ای اظهار داشته چون آقای معتمدی قبول کرده بودند تعهد بسپارند من دعوت کردم و دیگر نمی‌دانستم که ایشان منصرف شده‌اند و حتی در این مورد با آقای جاوید گفتم اقدام بکند که ایشان استنکاف فرمودند و در مورد عدم انصراف آقای معتمدی نیز اطلاعی نداشتم اینک با عرض مراتب فوق و بررسی سوابق موجود و جریان امر با توجه به اختلاف فی ما بین آقای جاوید بانی و متولی مسجد و آقای مفتح پیش نماز مسجد تا زمانیکه این اختلاف حل نشود و با توجه به عقاید و افکار آقای مفتح که هدف جمع کردن عده‌ای دانشجو در اطراف خودش و نشستن با آنها و بحث کردن مسائل مختلف با نظر آقای جاوید که در مسجد نماز و روضه‌خوانی و احیانا ذکر مسائل مذهبی و مغایرت افکار و عقاید این دو نفر امکان دامنه‌دار شدن این اختلاف زیاد و بیم آن می‌رود که حوادثی احیانا در مسجد مذکور در آینده بوقوع بپیوندد مراتب استحضار را به عرض می‌رسد.

منابع:

کتاب مساجد و انقلاب اسلامی، ناشر: مرکز رسیدگی به امور مساجد

مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، ش‌ب ۵۷۲؛ ش‌ب ۵۸۳، همان، ش‌ب ۳۸۹

سایت راسخون، سند فعالیتهای انقلابی مسجد جاوید، تاریخ انتشار: ۴ اسفند ۱۳۸۷

زهیری، علیرضا، عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، تهران: دفتر نشر و پخش معارف ۱۳۷۹

نیکبخت، رحیم، زندگی و مبارزات آیت‌الله دکتر محمد مفتح، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی ۱۳۸۴

بهبودی، هدایت‌الله، شرح اسم، زندگی‌نامه آیت‌الله سیدعلی حسینی خامنه‌ای، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی ۱۳۹۱

انتهای پیام