مانع ستاندن سلطنت از خاندان پهلوی

به گزارش وبانگاه به نقل از ایسنا، امروز ۲۸ آذر نود و هشتمین سالروز انتصاب محمدعلی فروغی به عنوان اولین نخست‌وزیر رضا پهلوی در سال ۱۳۰۴ است.

رضا خان پس از موفقیت در کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹، قشون ایران را تحت کنترل گرفت و مدتی بعد رییس‌الوزرا و نخست‌وزیر شد، اما اشتهای او سیری‌ناپذیر بود.

او شورایی غیررسمی متشکل از محمدعلی فروغی ملقب به ذکاءالملک، حسن پیرنیا ملقب به مشیرالدوله، میرزا حسن مستوفی‌الممالک معروف به آقا، محمد مصدق ملقب به مصدق‌السلطنه، سید حسن تقی‌زاده و سید یحیی دولت‌آبادی از شخصیت‌های ملی‌گرا و مهدی‌قلی هدایت ملقب به مخبرالسلطنه و حسین علا حامیان سلطنت تشکیل داد و دی ۱۳۰۳ به این شورای هشت نفره، پیام داد که دیگر نمی‌خواهد نخست‌وزیر خاندان قاجار بماند.

او از اعضای شورا خواست تا راهی برای عزل احمدشاه و پایان سلسله قاجار پیدا کنند. با محول شدن این ماموریت محمدعلی فروغی دست به کار شد و با همکاری علی‌اکبر داور و عبدالحسین تیمورتاش بستر تاسیس مجلس موسسان را با دست‌چین کردن نمایندگان حامی رضاخان به وجود آورد.

او و دوستانش با اصلاح چند اصل متمم قانون اساسی مشروطه، سلطنت را از قاجار به پهلوی منتقل کرد. مثلث فروغی، تیمورتاش و داور با تسلط بر نمایندگان حامی رضاخان، قانون خلع قاجار از سلطنت را در جلسه نهم آبان ۱۳۰۴ پنجمین دوره مجلس شورای ملی تصویب کردند.

با اصلاح اصول ۳۶ تا ۳۸ و اصل ۴۰ متمم قانون اساسی مشروطه توسط مجلس موسسان، رضاخان در تاریخ ۲۴ آذر ۱۳۰۴ در جمع اکثریت نمایندگان مجلس پنجم که به دیدارش در تکیه دولت رفته بودند، به قرآن کریم سوگند خورد و به عنوان شاه جدید ایران منصوب شد و همان روز در کاخ سعدآباد بر تخت مرمر نشست.

فروغی سیاسی

پس از تصویب قانون خلع قاجار از سلطنت، حکومت موقت به رضاشاه منتقل شد و او نیز سرپرستی دیوان و دولت را رسما به محمدعلی فروغی سپرد. رضاشاه چهار روز بعد فروغی را رسما به عنوان اولین نخست‌وزیر حکومت پهلوی منصوب کرد و او هم فردای این انتصاب اعضای کابینه‌اش را به پنجمین دوره مجلس شورای ملی معرفی و رای اعتماد گرفت.

میزان احترام رضاشاه به فروغی و تیمورتاش و داوری در مراسم تاج‌گذاری نشان داده شد. فروغی و تیمورتاش در حالی در تاریخ چهارم اردیبهشت ۱۳۰۵ با کالسکه سلطنتی به این مراسم آورده شدند که قبل از مراسم، نشان درجه اول تاج یعنی مهمترین نشان افتخار کشور توسط رضا شاه به آنان اهدا شده بود.

محمدعلی فروغی در مراسم تاج‌گذاری رضا پهلوی در ستایش تاریخ شاهنشاهی ایران نطقی طولانی کرد.

او در بخشی از نطقش، گفت: «ملت ایران باید بداند و البته خواهد دانست که امروز تقرب به حضرت سلطنت به وسیله تأیید هوای نفسانی و استرضای جنبه ضعف بشری و تشبثات گوناگون و توسل به مقامات غیر مقتضیه میسر نخواهد شد، بلکه یگانه راه نیل به آن مقصد عالی احراز مقامات رفیعه هنر و کمال و ابراز لیاقت و کفایت و حسن نیت و درایت در خدمت‌گزاری این آب و خاک است.»

رضا شاه بعد از نشست بر تخت سلطنت به تدریج و به دلایل مختلف نسبت به حامیان و نزدیکان نزدیکش بدبین شد. او از اواخر بهمن ۱۳۰۴ از طریق عبدالحسین تیمورتاش به فروغی پیام فرستاد که از نخست‌وزیری استعفا دهد و او نیز بعد از چهار ماه در تاریخ ۱۵ خرداد ۱۳۰۵ تن به خواسته او داد.

محسن فروغی پسر محمدعلی فروغی سال‌ها بعد در خاطره‌ای علت این درخواست را اینگونه توضیح داد: «استعفای پدرم از نخست‌وزیری علل و جهات مختلفی داشت. دخالت‌های تیمورتاش که آن زمان وزیر دربار بود و عدم سازش پدرم با اقلیت مجلس بخش مهمی از این دلایل است. از سوی دیگر نزدیکی خلق و خوی تند میرزا حسن مستوفی‌الممالک معروف به آقا و تجربه پنج بار رئیس‌الوزرایی او در عصر قاجار موجب شد رضاشاه او را جانشین پدرم کند.

البته انتخاب مستوفی‌الممالک از این جهت که مانع اعمال نفوذ تیمورتاش در دولت شود نیز محتمل است.»

البته بی‌وفایی رضا شاه، مدتی بعد دامن عبدالحسین تیمورتاش را هم گرفت و تیمورتاش به دست پزشک احمدی مزدور رضا شاه به قتل رسید.

بعد از استعفای فروغی از نخست‌وزیری او با رضا شاه قهر کرد و از او خواست تا به اتفاق خانواده به اروپا برود اما شاه با کناره‌گیری مطلق او از سیاست مخالفت کرد. با دستور رضا شاه، مستوفی‌الممالک محمدعلی فروغی را به سمت وزیر جنگ منصور کرد و او را تا پایان دوره نخست‌وزیریش در این سمت حفظ کرد.

محسن فروغی با پرده برداشتن از نحوه اداره وزارت جنگ در دوره وزارت پدرش در این وزارتخانه، گفت: «روزی که پدرم درباره استعفاء و کناره‌گیری از ریاست دولت با شاه به مذاکره پرداخت، تقاضایش این بود که به وی اجازه داده شود به اتفاق فرزندان خود به اروپا برود و چند ماهی وضع تحصیلی ما را سرپرستی کند ولی رضا شاه با کناره‌گیری مطلق او موافقت نکرد اما پدرم معاذیری از قبیل خستگی و بیماری آورد و سرانجام رضا شاه به او گفته بود: «کاری به تو محول خواهم کرد که حقوق و مزایا و امتیازات مال تو باشد ولی زحمت آن مال من.» سیمای نجیب ایشان (پدرم) که مشحون از حجب و حیا بود گلگون می‌گردد و لحظه‌ای بعد رضا شاه می‌گوید «آقای ذکاءالملک سمت شما در کابینه جدید، وزارت جنگ است. حقوق و مزایا مال شما، اداره کردن وزارتخانه با من.»

سفیرکبیر در عثمانی

صدارت مستوفی‌الممالک تا نهم خرداد ۱۳۰۶ ادامه یافت. با پایان کار دولت مستوفی، فروغی از وزارت جنگ استعفا داد اما رضا شاه او را در تاریخ ۱۵ تیر ۱۳۰۶ به سمت سفیر کبیر ایران در ترکیه منصوب کرد. او در مدت حضورش در ترکیه به اختلافات مرزی دو کشور پایان داد و روابط حسنه کمال آتاتورک با دربار شاه ایران را بهبود بخشید.

به دنبال بهبود روابط سیاسی ایران و ترکیه، آتاتورک رضا شاه را به این کشور دعوت کرد و او نیز در تاریخ ۲۶ خرداد ۱۳۱۳ به مدت ۳۸ روز به این کشور سفر کرد و نتیجه سفرش به ترکیه را با الگوبرداری از مظاهر فرهنگ غرب و کشف حجاب و تبدیل ایران به بازار مصرف بزرگ کالاهای غربی به رخ کشید.

مسبب این سفر نیز به گفته حبیب یغماییِ روزنامه‌نگار، فروغی بود که «از دوستان و محرمان آتاتورک بود.»

سفیرکبیر ایران در ترکیه، ریاست هیات نمایندگی ایران در جامعه ملل را هم بر عهده داشت. او در این کسوت به عنوان نماینده ایران به ژنو و بعد به کنفرانس خلع سلاح رفت. در دهمین اجلاس مجمع عمومی جامعه ملل توسط اعضا به عنوان رییس جامعه ملل انتخاب شد.

محسن فروغی از پدرش نقل کرد: «وقتی من نماینده اول ایران در جامعه ملل شدم و به کشور سوئیس رفتم، آتاتورک به کلیه سفرا و وزرای مختار مقیم آنکارا گفته بود «بزرگ‌ترین شخصیتی که در این مجمع عضویت دارد، فروغی سفیر ایران است. من تاکنون مردی به این جامعی و وطن‌پرستی و مطلعی ندیدم. کاش مملکت من هم یک فروغی داشت». شاید همین اظهارنظر باعث شد من در جامعه ملل به ریاست انتخاب شوم.»

برگشت به ایران

فروغی ۱۶ فروردین ۱۳۰۹ به ایران برگشت تا وزیر وزارتخانه تازه تاسیس اقتصاد ملی شود چرا در این سال وزارت فوائد عامه به دو وزارتخانه طرق و شوارع و اقتصاد ملی تقسیم شد. وزارت طرق و شوارع نیز به سید حسن تقی‌زاده سپرده شد.

محمدعلی فروغی یک ماه و یک هفته بعد با حفظ سمت به عنوان وزیر امور خارجه ایران منصوب شد.

او از ۲۳ اردیبهشت تا اواسط آذر همان سال که مدبرالدوله سمیعی به عنوان وزیر اقتصاد ملی انتخاب شد، وزیر هر دو وزارتخانه بود.

فروغی در این وزارتخانه بستر تشکیل بانک فلاحتی را به وجود آورد و اتاق تجارت (بازرگانی) زیر مجموعه دولت کرد و بسترساز تشکیل اتاقهای تجارت در سراسر کشور شد. او در این دوره تصویب قانون حفظ آثار عتیقه را از مجلس شورای ملی گرفت و ساختمان‌ها، بناها و آثار هنری پیش از پهلوی را اثر ملی اعلام کرد. به دنبال تصویب این قانون زمینه ساخت آرامگاه فردوسی در توس به وجود آمد.

فروغی در کسوت وزارت خارجه در زمستان ۱۳۱۰ با دعوت از توفیق رشدی‌بیگ وزیرخارجه ترکیه معاهده مبادله اراضی برای حل اختلافات مرزی و معاهده حکمیت بین دو کشور را در سوم بهمن ۱۳۱۰ امضا کرد و یک سال بعد به صورت رسمی و در کسوت وزیر امور خارجه ایران به این کشور سفر کرد.

دومین صدارت

رضا شاه یک سال بعد از سفر وزیر امور خارجه ایران به ترکیه، عذر مهدی قلی هدایت ملقب به مخبرالسلطنه از نخست‌وزیری را خواست و فروغی را در تاریخ ۲۶ شهریور ۱۳۱۲ با حفظ سمت، نخست‌وزیر ایران کرد.

فروغی در دومین دوره نخست‌وزیریش که تا دهم آذر ۱۳۱۴ ادامه داشت دست به سلسله اقدامات فرهنگی قابل توجهی زد. از جمله تاسیس دانشگاه تهران، تأسیس فرهنگستان ایران، برگزاری جشن هزاره فردوسی با شرکت ده‌ها تن از مستشرقان و ایران‌شناسان در مشهد، تشکیل انجمن آثار ملی، تجدید ساختمان آرامگاه حافظ و تعمیر بنای آرامگاه سعدی. البته ریاست فرهنگستان و انجمن آثار ملی در دوران نخست‌وزیری با خودش بود.

در دومین دوره نخست‌وزیری فروغی عبدالحسین تیمورتاش وزیر دربار، سردار اسعد بختیاری وزیر جنگ و محمدولی اسدی ملقب به مصباح دیوان نایب التولیه آستان قدس رضوی و پدرشوهر دخترش که با ایده لباس متحدالشکل مردان و اجباری شدن کلاه پهلوی مخالفت کرد توسط مزدوران رضا شاه به قتل رسیدند. محمدعلی فروغی نیز به دلیل حمایت از اسدی مورد غضب رضا شاه قرار گرفت و از نخست‌وزیری عزل شد و تا اوایل شهریور ۱۳۲۰ در حصر خانگی به سر برد.

سومین نخست‌وزیری

رض شاه در تاریخ پنجم شهریور ۱۳۲۰ با برکنار کردن علی منصور پدر حسنعلی منصور، محمدعلی فروغی را احضار و پس از صحبت، او را مامور تشکیل کابینه جدید کرد تا فروغی با قوای روس و انگلیس و نیروهای متفقین که ایران را در جنگ جهانی اول پل پیروزی نام‌گذاری کرده بودند، مذاکره کند.

فروغی در این دوره دستور ترک مقاومت را به ارتش داد و خبر آن را به سر ریدر بولارد وزیر مختار انگلیس و آندری اسمیرنوف سفیرکبیر شوروی داد و از آنان خواست عملیات جنگی را متوقف کنند. آنان نیز در تاریخ هشتم شهریور ۱۳۲۰ به دیدار فروغی و علی سهیلی وزیر امورخارجه رفتند از آنان خواستند تعهد دهند: «ارتش ایران در جنوب و شمال ایران به پشت خطِ مشخصی عقب‌نشین کنند، همه اتباع آلمان به‌استثنای اعضای حقیقی سفارت آلمان و چند مهندس را به شرطی که در نهادهای مخابراتی یا نظامی شاغل نباشند به نیروهای انگلیس یا شوروی تحویل دهند و اجازه ورود هیچ شهروند آلمانی به کشور ندهد، وسایل تسهیل حمل و نقل تجهیزات جنگی و غیرجنگی را در خاک ایران با راه‌آهن یا از راه هوا بین نظامیان انگلیس و شوروی فراهم کنند تا در عوض آن‌ها نیز حقوق نفت و حق‌الامتیاز شیلات سواحل جنوبی دریای خزر را همانند قبل بپردازند، زمینه رشد اقتصادی ایران را فراهم کنند، پیشروی نیروهای‌شان را متوقف کرد و به‌محض این‌که وضعیت نظامی اجازه دهد، ارتش‌های خود را از خاک ایران خارج کنند.»

فروغی در ۱۸ شهریور ۱۳۲۰ گزارشی از مذاکرات خود با متفقین به مجلس داد و بار دیگر تقاضای رأی اعتماد کرد و رأی اعتماد گرفت.

انتقال قدرت به پهلویِ پسر

به دنبال ظنین شدن انگلیس به رضا شاه و استعفای او در ۲۵ شهریور ۱۳۲۰، فروغی به مجلس رفت و استعفانامه رضا شاه را برای نمایندگان خواند و گفت: «شاهِ جدیدِ جوان و لایق او را مأمور و مفتخر کرده تا به ریاست دولت ادامه دهد و به اطلاع عموم و مجلس شورای ملی برساند که او تصمیم قطعی دارد قانون اساسی را کاملا رعایت کند و اگر در گذشته نسبت به مردم جمعا و فرداً تعدیاتی شده، از صدر تا ذیل مطمئن باشند که اقدام خواهد کرد از برای این که آن تعدیات مرتفع و حتی‌الامکان جبران بشود.»

رفتار رضا شاه موجب بدبین شدن حاکمان انگلیس به خاندان پهلوی و تلاش برای جایگزین کردن آنان شد اما فروغی با مذاکرات و رایزنی‌های که با مقامات سیاسی انگلیس داشت، آنان را از این تصمیم منصرف کرد و با دیدارهایی که با محمدرضا پهلوی داشت قول همکاری و تمکین نسبت به سیاست‌های انگلیس را از او گرفت.

فروغی فردایِ قرائت استعفای رضا شاه، از محمدرضا پهلوی خواست در تاریخ ۲۶ شهریور ۱۳۲۰ به مجلس برود و او هم، چنین کرد و پس از سوگند به قرآن، به فروغی مأموریت داد تا «برنامه جامعی حاکی از روش اصلاحات مربوط به امور اجتماعی و اقتصادی مالی و تغییر مقرراتی که با احتیاجات و مقتضیات امروز وفق نمی‌دهد، هر چه زودتر با موافقت و تصویب مجلس تهیه نموده، به موقع به اجرا گذارد.»

اولین تصمیمات فروغی در کسوت نخست‌وزیر محمدرضا شاه، افزایش دستمزد کارمندان دولت و امضای پیمان اتحاد با شوروی و انگلستان در تاریخ ۲۴ آذر ۱۳۲۰ بود.

مرگ

محمدعلی فروغی در روز جمعه ۶ آذر ۱۳۲۱ ساعت ۱۵ بعدازظهر در سن ۶۵ سالگی بر اثر سکته قلبی در تهران درگذشت و در آرامگاه خانوادگی در ابن بابویه در شهر ری به خاک سپرده شد.

منابع:

ایران، برآمدن رضاخان، ص ۴۰۵

تاریخ ۲۰ ساله ایران، حسین مکی، جلد ۴، آغاز سلطنت و دیکتاتوری پهلوی، صص ۳۹–۴۲، خطابه فروغی

انتهای پیام