آداب قدیمی کردستانی‌ها در «شو چله»
| مردم استان کردستان از دیرباز آداب و رسوم خاصی در شب یلدا «شو چله» داشته و نگاه ویژه‌ای به بلندترین شب سال داشته‌اند. |
وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم:
به گزارش خبرگزاری تسینم از سنندج، شب یلدا یا شو چله (شه‌و زستان) در کردستان از دیر باز پا برجا بوده و یکی از عوامل مهم در استحکام بنیان خانواده‌ها در این دیار است، اگر چه شرایط اجتماعی، مهاجرت‌ها و تغییر بافت فرهنگی منطقه تا حدودی آداب و رسوم شب یلدا را در کردستان کمرنگ کرده است، اما هنوز این سنت دیرینه در قالب شب‌نشینی با نام شب چله یا شب زمستان به قوت خود باقی است.
خاستگاه بسیاری از اسطوره‌ها و باورهای جوامع باستان، از پدیده‌ای کیهانی یا زمینی در محیط پیرامونی آنان الهام گرفته شده است و همواره حضور عاملی واقعی و ملموس در محیط زندگی انسان‌ها، تأثیری چشمگیر در پیدایش و شکل‌گیری باورهای همگانی داشته است. در ایران نیز شامگاه سی‌ام آذرماه و بامداد یکم دی‌ماه و آغاز زمستان را «شب چله» یا «شب یلدا» می‌نامند که طولانی‌ترین شب سال و سرآغاز اوج گرفتن خورشید در آسمان و طولانی شدن تدریجی روزها است.
انقلاب زمستانی در باور اکثر مردمان جنبه‌ای آیینی با کارکردی فرا زمینی دارد. در کهن کیش مهری که ریشه‌ای ایرانی دارد معتقدند در چنین شبی «میترا» یا «مهر» کنار یک نهر آب از دل تخته سنگی متولد شد و از اینرو پیروان کیش مهر روز نخست زمستان را «خوره روز» (خورشید روز) و شروع نخستین روز سال نامیدند. خرم‌دینان پیرو مزدک نیز این روز را گرامی داشته و از آن با نام «خرم روز» یاد می‌کرده و آیین‌هایی ویژه داشته‌اند.
شب یلدا یکی از مهم‌ترین شب‌های ایران باستان و نوزدهمین اثر ثبت شده میراث فرهنگی ناملموس ایران در یونسکو و همچنین نمادهای تقویت وحدت بین اقوام و مذاهب است که از دیرباز مورد توجه و اهمیت مردم در اقصی نقاط کشور واقع شده است.
یلدا و مراسمی که در نخستین شب زمستان و بلندترین شب سال برپا می‌شود، سابقه‌ای چند هزار ساله دارد و از رسوم ویژه آریایی‌ها است. جشن‌ها و شب‌نشینی‌های این شب یک سنت دیرینه محسوب می‌شود.
ایران کشوری با فرهنگی غنی است که مردمانش بنا به ذوق و سلیقه و طبیعت منطقه‌ای که در آن زیست می‌کنند هر یک برای برگزاری سنت‌های کهن آداب خاص خود را دارند. در کردستان با ویژگی‌های منحصر به فرد در بخش‌های فرهنگی و آیین باستانی این استان شب چله از دیرباز پا برجا بوده و یکی از عوامل مهم در استحکام بنیان خانواده‌ها در این دیار است، در باور آنها که قدیمی ترند، خاطره یلدا به گرمای کرسی و برف زمستان پیوند خورده است. کرسی که جایگاه مجمع‌های مسی قدیمی بود که در آن خوراکی‌های مخصوص این شب در کنار هم صف‌آرایی می‌کردند.
آیین فراموش شده در شو چله
«حسن احمدی» یکی از مردان قدیمی سنندج در این‌باره می‌گوید: کردها از گذشته بر این اعتقاد بوده‌اند که «چله بزرگ» از اولین روز دی‌ماه شروع شده و تا 40 روز ادامه دارد؛ پس از گذشت 40 روز برادر کوچکتر یا «چله کوچک» از راه می‌رسد که تا 20 روز زنده است. بعد از مرگ برادران یا چلههای کوچک و بزرگ، خواهر آنها به نام «خاتو زمهریر» از راه رسیده و برای مرگ برادرانش شیون می‌کند.
وی روز اول از مرگ برادرانش بسیار دلتنگ است به صورت برف و باران شدید نمایان می‌شود و روز دوم که قدری آرام‌تر شد، از ابری بودن هوا کاسته می‌شود و بارانی آرام می‌بارد و در نهایت سومین روز از شیون «خاتو زمهریر» نه از ابری بودن هوا خبری هست و نه بارش برف و بارانی، بلکه تنها وعده نزدیک بودن بهار را نوید می‌دهد.
این مرد کردستانی افزود: در گذشته در روستاهای کردستان مرسوم بود جوانان در شب یلدا شال‌هایی را از سقف خانه‌های اهالی روستا جایی که حرارت حاصل از کرسی‌های زغالی داخل منزل بیرون می‌آمد، آویزان می‌کردند و صاحب خانه نیز به اندازه توان خود در گوشه این شال‌ها تنقلات شب یلدا و یا چله را که بر روی کرسی چیده شده بود می‌ریخت و سپس جوان‌ها شال‌ها را بالا می‌کشیدند.
احمدی با اشاره به کمرنگ شدن آیین شب چله اذعان می‌کند: با آمدن یلدا همه اعضای خانواده و میهمانان با جمع شدن گرداگرد یک کرسی و تناول شام، حکایت و داستان‌های جالب گذشته را جهت نصیحت و پندآموزی به جوانان بازگو می‌کردند. پس از خوردن شام متل‌گویی بزرگان فامیل و بازی‌هایی محلی همچون جوراب بازی و گل یا پوچ آغاز می‌شد که کوچک و بزرگ را به خود سرگرم می‌کرد و سپس خوردن انواع آجیل آغاز می‌شد.
کالک تورش و آنگو تزئیین سفره شو چله
«مریم سهرابی» یکی از مادربزرگ‌های شیرین سخن می‌گوید: سنندجی‌ها چند ماه قبل از شب چله، «کالَک تورش» (خربزه ترش) و «آنگو» (خوشه‌های انگور را در زیرزمین یا در سایه، نخ کرده و از سقف آویزان می‌کنند) که از اصلی‌ترین موارد سفره شب چله است را تهیه می‌کردند.
وی گفت: از رسم‌های جالب این شب در کردستان می‌توان به «خوانچه بردن» و «شه‌و زمسانی» بردن از طرف خانواده‌ی پسر برای نامزدش، نام برد. در این خوانچه‌ها باید تمامی خوارکی ها از شام گرفته تا خشکبار و میوه را برای خانواده‌ی عروس ببرند بعلاوه خانواده عروس نیز برای دختران که اولین شب چله را در خانه‌ی شوهر تجربه می‌کنند شه و زمسانی می‌برند.
شب یلدا شب زایش نور و مهربانی
«خسرو سینا» یکی از پژوهشگران و کارشناسان در تشریح و خاستگاه شب چلهف اظهار داشت: این شب در کردستان و میان سایر ملل نیز ریشه‌ای دیرینه در باورهایشان دارد که با نگاهی نشانه‌شناسانه به این آیین‌ها می‌توان در میان همه آنها اشتراکاتی نمادین یافت.
وی در معرفی این نشانه‌ها افزود: رنگ سرخ یکی از نشانه‌های بارز شب چله است و می‌توان آن را در پوشش و خوراکی‌هایی همانند انار و هندوانه که در این شب حضور دارد به وضوح یافت. به علاوه هدیه دادن تقریباً در تمامی آیین‌های این شب و در میان همه اقوام مرسوم است. هدیه دادن بخشی از مراسم ویژه و سمبولیک آخرین شب پاییز در کردستان است که تفسیر واقعی آن هدیه‌ای است که از آسمان برای ما نازل می‌شود.
این استاد دانشگاه عنوان کرد: جشن و پایکوبی، گردهمایی و جمع شدن افراد در یک مکان خاص (منزل ریش سفید یا بزرگ قوم) از محور اصلی آیین شب چله در کردستان همانند دیگر ملل مختلف است که همراه با هدیه و قربانی برپا بود.
این پژوهشگر خاطرنشان کرد: بر افروختن چراغ شمع یا آتش در شب چله از دیگر مشترکات همه فرهنگ‌ها به‌خصوص کردستان در مراسم مربوط به شب زمستانی و شب یلدا است. چرا که آتش سمبل زمینی زایش مجدد خورشید است و روشنایی نشانه پیروزی نور بر تاریکی محسوب می‌شود.
آداب‌و‌رسوم
برپایی جشن شب یلدا یا به اصطلاح مردمان کرد زبان “شه‌و زستان” یا “شه‌و چله” در کردستان هم مانند سایر مناطق ایران، از اهمیت بالایی برخوردار و دارای تاریخی کهن است، به‌طوری‌که همچنان در شهرها و روستاهای این دیار به بهترین نحو ممکن برگزار می‌شود. اصلی‌ترین ویژگی شب چله، گردآمدن خانواده‌ها در منزل بزرگ طایفه برای به‌جای آوردن آداب و رسوم خود به روش‌های سنتی است؛ در گذشته در این شب بلند به‌دلیل اینکه وسایل ارتباط جمعی مانند امروزه درمیان خانه‌ها وجود نداشت، از انواع سرگرمی‌ها مانند فال حافظ و انجام برخی بازی‌های محلی پس از خوردن شام استفاده می‌شد.
جوراب بازی معروف‌ترین بازی
معروف‌ترین این بازی‌ها در کردستان گوروا بازی یا جوراب بازی است. بازی دسته‌جمعی که شرکت‌کنندگان به دو گروه تقسیم می‌شوند، همه مهمان‌ها می‌توانند در این بازی شرکت کنند و معمولا انجام آن با ابراز هیجانات افراد همراه بوده و چند ساعتی از شب را به خود اختصاص می‌دهد.
بعد از جوراب بازی نوبت به بازی دوز یا چوز در کُردی که شکل سنتی این بازی امروزی بود و با نخود و لوبیا انجام می‌شد، می‌رسد، هم‌زمان که دو نفر مشغول بازی دوز هستند، دو نفر دیگر از اعضای خانواده روی کُرسی مشغول مچ انداختن می‌باشند.
همچنین در این دورهمی، بزرگان فامیل داستان‌ها، متل‌ها و افسانه‌های قدیمی تعریف می‌کردند، امروزه در روستاها، حکایت‌گویی همچنان پابرجا مانده و پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها داستان‌هایی مانند «خاتون زمهریر» را برای نوه‌هایشان در این شب طولانی و تاریک و سرد زمستانی تعریف می‌کنند، همچنین در گذشته خواندن شاهنامه، گلستان و بوستان و اسکندرنامه معمول بوده است.
بزرگان فامیل نیز در این شب طولانی، تاریک و سرد زمستانی داستان‌ها، متل‌ها و افسانه‌های قدیمی تعریف می‌کردند که یکی از مهم‌ترین آنها داستان خاتون زمهریر است. در فرهنگ کُردها چنین تعبیر شده که دو چله کوچک و بزرگ وجود دارد، چله بزرگ 40 روز است و از اول دی‌ماه شروع شده و تا 10 بهمن ادامه دارد، پس از گذشت 40 روز برادر کوچکتر یا چله کوچک از راه می‌رسد که تا 20 روز زنده است.
مردمان این دیار اعتقاد دارند که بعد از مرگ برادران یا چلههای کوچک و بزرگ، خواهر آنها به نام خاتون زمهریر از راه رسیده و برای مرگ برادرانش شیون می‌کند، شیون خاتون زمهریر که از روز اول مرگ برادرانش بسیار دلتنگ است به‌صورت برف و باران شدید نمایان می‌شود و روز دوم که قدری آرام‌تر شد، از ابری بودن هوا کاسته می‌شود و بارانی آرام می بارد، سومین روز از شیون خاتون زمهریر نه از ابری بودن هوا خبری است و نه بارش برف و بارانی، بلکه تنها وعده نزدیک بودن بهار را نوید می‌دهد.
اما این را هم از قول نصرالله حدادی، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ درباره این رسم دیرینه بگویم که در قدیم هیچ خوراکی از بازار خریداری نمی‌شد و معمولا همه را زنان خانواده در طول سال جمع‌آوری و تهیه می‌کردند و در شب یلدا مهمان‌ها نیز با خود خوراکی می‌آوردند.
از دیگر رسم‌های جالبی که در این شب رایج است می‌توان به خوانچه بردن برای نوعروس از طرف خانواده داماد اشاره کرد. تمام خوراکی‌های شب‌نشینی شه‌و چله از شام گرفته تا خشکبار و میوه باید برای خانواده عروس برده شود، علاوه بر این‌ها معمولا پارچه‌ای با ارزش و یا قطعه‌ای طلا نیز به‌عنوان هدیه برای عروس در خوانچه گذاشته می‌شود.
رسم دیگری وجود دارد به نام شه‌و زمسانی که در آن عروس اولین شب چله را در خانه شوهر تجربه می‌کند، به این معنا که این‌بار خانواده عروس باید خوانچه‌هایی را که تمام نیازهای شب چله خانواده داماد را برطرف کند به منزل دامادشان ببرد.
کمک به همنوعان نیازمند
یکی از ویژگی‌های خوب برگزاری این جشن کمک به همنوعان است که البته این ویژگی در تمامی مراسم‌ها و آیین‌های مردم کردستان به‌چشم می‌خورد، به‌طوری‌که اگر در هر محله افرادی از لحاظ مالی ضعیف باشند از سوی همسایه‌ها مورد حمایت قرار گرفته و غذای شب چله برایشان تأمین می‌شود.
همچنین در شب چله کدورت‌هایی که برخی از اهالی نسبت به همدیگر دارند ازبین می‌رود و با وساطت بزرگان رفع می‌شود و گردهم آمدن اقوام در خانواده‌ای که به تازگی یکی از اعضای آن خانواده فوت کرده از دیگر رسومی است که در شب یلدا در کردستان انجام می‌شود.
غذاها و میوه‌های سر سفره
غذای مخصوص شب یلدا در استان، دلمه و رشته پلو است؛ در این شب اگر همسایه‌ها مایل باشند از غذایی که تهیه کرده‌اند به همدیگر می‌دهند که به آن «کاسه هاوسا» می‌گویند. بعد از خوردن غذای چرب و سنگین شب یلدا خوردن کالک تورش (خربزه ترش) هضم غذا را آسان می‌کند، اصلی‌ترین موارد سفره که چند ماه قبل از شب چله در تدارکات این «جشن» در سنندج تهیه می‌شود.
بقیه شب نیز می‌توان از تنقلات متنوع که مرسوم‌ترین آنها گردو، گندم بوداده، بادام بوداده، انجیر، توت خشک، سنجد، کنجد، آنو و قیصی است و میوه‌های رنگارنگ از جمله هندوانه، انار، سیب و گلابی استفاده کرد؛ تهیه و مصرف هندوانه در کردستان از الزامات شب یلدا و به نوعی وداع و خداحافظی با فصل گرماست و پیشوازی از زمستان محسوب می‌شود و مردم بر این باورند خوردن هندوانه در این شب باعث جلوگیری از تأثیر سرما در زمستان و گرمازدگی در تابستان می‌شود.
یلدا علاوه بر یک سنت دیرینه، پیوندی برای نسل جدید با رسوم و آیین نیاکان است. فلسفه و ویژگی اصلی «شو چِله» جمع شدن خانواده‌ها در کنار هم است، در این جمع شدن‌هاست که بسیاری از کدورت‌ها برطرف می‌شود به ویژه امروزه که خانواده‌ها کمتر همدیگر را ملاقات می‌کنند، از یلدا یاد بگیریم که زندگی آنقدر کوتاه است که یک دقیقه بیشتر باهم بودن را باید جشن گرفت.
انتهای پیام/486/
در صورت تمایل به مشاهده اخبار استانها پیشنهاد داریم از طبقه بندی استانی هاب خبری وبانگاه بازدید نمایید .
| منبع | خبرگزاری تسنیم |
