پیامدهای مثبت و منفی کاهش سطح تراز آب خزر

همایون خوشروان درباره تبعات پسروی آب خزر در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری فارس در مازندران، اظهار کرد: دریای خزر در فصول مختلف سال رفتار هیدرولوژیکی متفاوتی دارد و این فرایند به عوامل آب و هوایی حوضه آبریز آن بستگی دارد.

وی گفت: رودخانه ولگا که مهم‌ترین عامل تامین مواد مغذی دریای خزر است، سالانه حجم قابل توجهی آب شیرین را به ناحیه کم ژرفای شمالی خزر وارد می‌کند و حیات جانداران زیادی وابسته به آن است.

این پژوهشگر دریایی با بیان اینکه سطح بخش شمالی دریای خزر با آغاز ماه نوامبر شروع به یخ زدن می‌کند و تا پایان ماه مارچ یخبندان ادامه دارد، اضافه کرد: در ماه‌های گرم سال خشکی هوا سبب بروز طوفان‌های ریزگرد در سطح شمالی دریای خزر می‌شود، بنابراین موتور به جریان در آوردن حرکت توده آب، تامین مواد غذایی جانداران و عامل ثبات هیدرولوژیکی دریای خزر بخش شمالی آن است.

*تاثیر خشک‌زایی بر خزر

مدیر سابق مرکز تحقیقات و مطالعات دریای خزر بیان کرد: اگر روند گرمایش زمین سبب کاهش جدی روان آب‌ها در این ناحیه شود؛ آنگاه تعادل اکولوژیکی دریای خزر به هم خواهد ریخت و فاجعه زیست‌محیطی به‌وقوع خواهد پیوست؛ به‌طوری‌که این اتفاق در طول تاریخ زمین‌شناسی خزر بارها اتفاق افتاده است و رسوبات اشکوب‌های منقشلاق و دربند گواه این رویداد خشک‌زایی وسیع در دریای خزر است.

خوشروان با اعلام اینکه سطح تراز آب دریای خزر مقارن با عصر بین یخچالی در ۱۲هزار سال قبل حدود ۷۰ متر کاهش یافت، تصریح کرد: مدل‌های اقلیمی نشان می‌دهند تا پایان قرن حاضر میزان روان آب‌های حوضه آبریز ولگا به میزان ۵ تا ۸ درصد کاهش خواهد یافت و افزایش ۲ تا ۴ برابری دما در منطقه مزبور سبب صعود تبخیر به میزان فراوان و در نهایت کاهش جدی سطح تراز آب دریای خزر خواهد شد.

وی با تاکید بر اینکه تغییر اقلیم موجب کاهش بارندگی در حوضه آبریز جنوبی دریای خزر خواهد شد، خاطرنشان کرد: کاهش روان‌آب‌ها موجب تقلیل حجم نهشته‌های رسوبی در سواحل جنوبی دریای خزر خواهد شد و مناطق رسوبی با ظرفیت بالا مانند دلتای سفیدرود تحت تاثیر نیروهای فرساینده دریا قرار خواهد گرفت.

*اثرات کاهش سطح تراز آب خزر طی قرن حاضر

این پژوهشگر دریایی تصریح کرد: افزایش گستره سواحل ماسه‌ای و پهنه‌های گلی، کاهش وسعت و خشک شدن تالاب‌ها و مرداب‌های ساحلی، افزایش شیب هیدرولیکی رودخانه‌ها در ناحیه ساحلی و تشکیل تپه‌های ماسه‌وی در سواحل جنوبی دریای خزر مهم ترین رویدادهای مورفولوژیکی متاثر از کاهش سطح تراز آب دریای خزر تا انتهای قرن حاضر است.

خوشروان بیان کرد: پایش مستمر نشانه گرهای مورفولوژیکی نقش بسیار مهمی در کنترل روند تغییرات و مدیریت حفاظت از زیستگاه‌های ساحلی دارد.

وی یاداور شد: در کنار اینکه گرمایش زمین موجب افزایش سطح تراز آب اقیانوس ها شده و هجوم آب به سمت اراضی خشک ساحلی سبب افزایش آسیب پذیری فرسایشی آنها شده است.

این پژوهشگر دریایی با اشاره به اینکه سالانه حجم وسیعی از خاک‌های ساحلی و رسوبات مختلف توسط نیروهای هیدرودینامیکی دریا فرسایش می‌یابد و میزان نهشته‌های رسوبی در محیط کم ژرفای دریایی در حال افزایش است، اظهار کرد: اما در نقطه دیگر در کره زمین گرمایش زمین نه تنها موجب فرسایش مناطق ساحلی نشده است؛ بلکه تداوم فرایند آن تا انتهای قرن بیستم سبب افزایش پهنای منطقه خشک ساحلی خواهد شد.

خوشروان ادامه داد: دریای خزر به عنوان بزرگترین دریاچه درون قاره ای از این صفت ممتاز برخوردار است؛ اگرچه هر سال با کاهش ۳۰ سانتی‌متری سطح تراز آب دریای خزر محدوده آب‌های سرزمینی وسعتش کمتر می‌شود ولی به پهنای اراضی مستحدثه ساحلی افزوده می‌شود.

وی اضافه کرد: در این شرایط زبانه‌های ماسه‌ای که حاصل حرکت متداوم دانه‌های ماسه تحت تاثیر جریان‌های موازی با ساحل هستند، در مناطق بندری رشد قابل ملاحظه‌ای خواهند داشت و زیستگاه‌های بیوتپ ماسه‌ای بر سایر واحدهای اکولوژیکی دیگر تسلط خواهند یافت، بنابراین تا انتهای قرن حاضر باید منتظر رویش نبکاها و تپه‌های ماسه ای جلویی در مناطق ساحلی باشیم.

*میزان آسیب‌پذیری کشورهای حاشیه در بحث کاهش تراز آب خزر

این پژوهشگر دریایی با پاسح به این سوال که آیا میزان آسیب‌پذیری کشورهای حاشیه دریای خزر از فرایند کاهش سطح تراز آب دریای خزر یکسان است؟ تصریح کرد: شرایط متفاوت توپوگرافی سواحل و بستر دریای خزر عامل تعیین کننده‌ای برای شدت آسیب‌پذیری فیزیکی حاصل از خشک‌زایی است؛ برای مثال در سواحل شمال کشور ایران سطح آسیب‌پذیری بیشتر متوجه سواحل جنوب شرقی دریای خزر در محدوده خلیج گرگان، تالاب میانکاله و گمیشان تمرکز داشته است.

خوشروان اضافه کرد: بخش شمالی خزر که ناحیه‌ای کم عمق است، از بیشترین شدت آسیب پذیری خشک زایی برخوردار است و سهم کشورهای قزاقستان، روسیه و ترکمنستان از مخاطرات حاصل از کاهش سطح تراز آب دریای خزر بسیار بیشتر از ایران و آذربایجان است.

*راهبرد استراتژیکی چیست؟

وی با تاکید بر اینکه تعادل‌بخشی رژیم هیدرولوژیکی رودخانه‌های منتهی به دریای خزر برای کنترل بیلان دریای‌خزر یک راهبرد استراتژیکی مهم برای روسیه و قزاقستان محسوب می‌شود، خاطرنشان کرد: این کشورها به خوبی بر اساس تجارب گذشته آگاه هستند که در صورت عدم مدیریت صحیح بر روی منابع آب دریای خزر دچار خسارات هنگفت و غیر قابل جبران خواهند شد.

این پژوهشگر دریایی یادآور شد: کاهش صید ماهی‌های اقتصادی و از دست دادن تالاب‌های ساحلی، توسعه شوره‌زارها و بیابان‌زایی، از بین رفتن تنوعات زیستی در این میان قابل اشاره هستند.

*ضرورت حفاظت هوشمندانه از ساحل

خوشروان با اعلام اینکه حفاظت از ساحل به صورت هوشمندانه با رویکرد توسعه پایدار بهترین برنامه در مدیریت جامع مناطق ساحلی است، افزود: تپه‌های ماسه‌ای که یکی از اجزای مهم اکوسیستم ساحلی است، امروزه در سطح وسیعی مورد حفاظت و ساخت مصنوعی قرار گرفته است؛ اما در سواحل جنوبی دریای خزر از دوره پهلوی دوم طی دهه ۵۰ مورد تخریب قرار گرفت و شهرک‌های بزرگی چون دریاکنار، خزرشهر، خانه دریا بر روی تپه‌های ماسه‌ای ساخته شد و این روند تخریب هم اکنون هم در سواحل شرقی بابلسر در نواحی چپکرود تا لاریم جریان دارد.

وی اظهار کرد: پرسش اصلی در این ویرانی و از بین بردن ظرفیت‌های طبیعی در مناطق ساحلی که نقش حفاظتی دارند این است که چرا این عوارض که طی چند صد سال تحت تاثیر فرایندهای طبیعی ساخته شده‌اند اینگونه از بین می‌روند؟ و آیا ارزش کاربری‌های احداث شده بر روی این عوارض طبیعی بسیار بالاتر از کارکرد حفاظتی آن در مقابل عوامل فرساینده ساحلی است؟ پاسخ این سوال در اتفاقی که بین سال های ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۴ افتاد روشن شد.

این پژوهشگر دریایی یادآور شد: افزایش ۲.۵ متری سطح تراز آب دریای خزر سبب ویرانی بسیاری از کاربری‌های مسکونی مستقر بر روی تپه‌های ماسه‌ای شد و امکان بروز مجدد این رویداد دور از ذهن نیست.

*پیامدهای مثبت و منفی کاهش سطح تراز آب خزر

خوشروان در پاسخ به سوال که کاهش سطح تراز آب دریای خزر چه پیامدهای دارد؟ گفت: تبعات پسروی آب دریای خزر را می‌توان به نتایج مثبت و منفی طبقه‌بندی کرد که افزایش عرصه اراضی مستحدثه ساحلی، گسترش اکوسیستم‌های ماسه‌ای، تولد و توسعه تپه‌های ماسه‌ای، کاهش فرایندهای فرسایشی، امکان توسعه کاربری‌های گردشگری ساحلی و استفاده از منابع ماسه ای مازاد در مناطق ساحلی از مهم ترین تبعات مثبت کاهش سطح تراز آب دریای خزر است.

وی ادامه داد: اما در مقابل خشک شدن تالاب‌ها و خلیج‌های ساحلی، کاهش تنوعات زیستی و آبزیان، کاهش ظرفیت تردد دریایی و تجارت کالا، افزایش بار، آلودگی در آب‌های ساحلی، کاهش عرصه آب‌های سرزمینی، زهکشی آب‌های زیر زمینی به سمت دریا، افزایش فرسایش هیدرولیکی رودخانه‌ها در ناحیه مصب و بیابان‌زایی جز مهم ترین پیامدهای منفی کاهش سطح تراز آب دریای خزر است.

این پژوهشگر دریایی گفت: حال پرسش این است که با چه روش مدیریتی می‌توانیم از فرصت ها و چالش‌های پیش‌رو در بهره‌وری پایدار از منابع آب‌های ساحلی استفاده کنیم؟ چگونه می‌توانیم میزان شدت آسیب‌پذیری اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و فیزیکی را در مناطق ساحلی دریای خزر کاهش دهیم؟؛ پرسشی که نیازمند همفکری نخبگان است.

پایان پیام/۸۶۰۳۴/م/ض