آیا ارمنستان توان خروج از پیمان امنیت جمعی روسیه را دارد؟

به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، مطمئناً در واشنگتن و بروکسل از جهت‌گیری ارمنستان به سمت غرب بسیار خشنود هستند و این امر شدیداً مورد استقبال آنان قرار گرفته است.

ارمنستان در 26 دسامبر 2023 در نشست سران کشورهای مستقل مشترک المنافع و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در مسکو شرکت کرد و ریاست این اتحادیه اقتصادی را برای سال 2024 برعهده گرفت. هرچند به دلیل پیوستن به دیوان کیفری بین‌المللی و لازم‌ الاجرا بودن حکم دستگیری ولادیمیر پوتین ایروان نمی‌تواند میزبان نشست‌های اتحادیه اقتصادی اوراسیا باشد.

اما سرخوشی غربی‌ها درخصوص ارمنستان غربی شده به نظر خیلی زودرس باشد. برای رسیدن به غرب، ارمنستان ابتدا باید راه طولانی گسستن از پیوندهای خود با روسیه را بپیماید و به‌ نظر می‌رسد تنها راه امکان‌پذیری این امر «شکست نظامی روسیه در اوکراین» باشد. زیرا همانطور که در حمله روسیه به گرجستان در سال 2008 و اوکراین در سال گذشته شاهد بودیم، کرملین حاضر به قبول «برگزیت» کشورها از حوزه نفوذ اوراسیای خود نیست.

تاریخ و جغرافیا، سیاست خارجی و جهت‌گیری ژئوپلیتیک یک کشور را محدود می‌کند و ارمنستانی که در قفقاز جنوبی در همسایگی جمهوری آذربایجان و ترکیه دو دشمن دیرینه خود قرار گرفته و هیچ مرز مشترکی با متحد سنتی خود روسیه ندارد، شاید بیشترین تاثیرپذیری را از مولفه‌های ذکر شده بگیرد.

اما با این وجود ارمنستان از زمان استقلال خود پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، در تمام سیاست‌های اعلامی و اعمالی با روسیه همسو بوده و در مدار این کشور قرار گرفته است.

در ماه مه 1992، با پایان یافتن جنگ اول قره‌باغ که پیروزی ارامنه و اشغال یک‌پنجم خاک آذربایجان انجامید، ارمنستان، روسیه و چهار کشور آسیای مرکزی، معاهده تاشکند را که یک معاهده امنیتی بود امضا کردند. یک سال بعد گرجستان، آذربایجان و ازبکستان نیز به جمع امضا کنندگان این پیمان پیوستند، اما در سال 1999 مشارکت خود در این معاهده را تمدید نکردند، در عوض تصمیم گرفتند با اوکراین و مولداوی در گروه طرفدار غرب همسو شوند.

یک دهه بعد، 6 عضو اصلی معاهده تاشکند که به پیمان امنیت جمعی تبدیل شده بود، پیوستند. اگرچه روسیه این معاهده را به‌ عنوان پاسخ اوراسیا به پیمان آتلانتیک شمالی یا همان ناتو معرفی کرد، اما این پیمان در جواب تحرکات بیشمار غرب در گسترش خود به سمت شرق هیچ تحرکی نداشت و ثابت ماند.

اعضای پیمان امنیت جمعی به دلایل کاملاً متفاوتی به آن پیوستند. بلاروس یک کشور اقماری روسیه است و مانند مسکو دیدگاهی ضد غربی دارد. چهار کشور آسیای مرکزی از سوی همسایگان خود احساس خطر نمی‌کنند اما برای دفاع از رژیم‌های خود به سازمان پیمان امنیت جمعی چشم دوخته‌اند. ارمنستان نیز برای مقابله با ترکیه و آذربایجان با روسیه و ایران شراکت امنیتی ایجاد کرد.

سیاست‌های امنیتی متمایل به روسیه در ارمنستان با روابط نظامی و پیمان‌های دوجانبه با مسکو که در آگوست 1992 و مارس 1995 امضا شد، عمق بیشتری پیدا کرد. پس از این قراردادها روسیه دارای دو پایگاه نظامی در گیومری و فرودگاه ایروان شد. افسران ارمنی در آکادمی‌های نظامی روسیه آموزش می‌بینند و بیشتر تجهیزات نظامی ارمنستان روسی است.

پیش از حمله روسیه به اوکراین، شایعه شده بود که برنامه‌هایی برای گسترش تعداد پایگاه‌های روسیه در ارمنستان وجود دارد. در فوریه 2021، وزیر دفاع ارمنستان، «واغارشاک هاروتیونیان»، احتمال استقرار مجدد برخی از تشکیلات نظامی پایگاه [102] روسیه در بخش شرقی ارمنستان یعنی منطقه واردنیس در جنوب شرقی دریاچه سوان هم‌مرز با آذربایجان را مطرح کرد.

در آگوست 2010، سرژ سرکیسیان، رئیس جمهور ارمنستان و دیمیتری مدودف، رئیس جمهور روسیه، توافق‌نامه‌ای را امضا کردند که بر اساس آن حضور پایگاه‌های نظامی روسیه تا سال 2044 در ارمنستان تمدید می‌شود.

باید به این نکته اشاره کرد که «سرژ سرکیسیان» و «رابرت کوچاریان» رئیس جمهور و نخست وزیر سابق ارمنستان که در فرهنگ سیاسی این کشور به آنان لقب «طایفه قره‌باغ» داده شده، در جهت‌گیری سیاست خارجی خود کاملاً طرفدار روسیه هستند.

از همین‌روی در دوران تسلط طایفه قره‌باغ بر ساختار سیاسی ایروان، حضور نظامی روسیه در ارمنستان حتی عمیق‌تر هم شد. مرزهای ارمنستان منحصراً توسط نیروهای گارد مرزی روسیه بر اساس معاهده ای که در سپتامبر 1992 امضا شد، کنترل می‌شود.

نیروهای گارد مرزی روسیه در گیومری، آرماویر، آرتاشات، مغری و در فرودگاه زوارتنوتس مستقر هستند. البته از هفته قبل تنها حضور نیروهای گارد مرزی روسیه در فرودگاه ایروان به حالت تعلیق  درآمده است.

نیروهای گارد مرزی روسیه تحت کنترل سرویس امنیت فدرال روسیه هستند که مسئولیت امنیت داخلی روسیه را برعهده دارد. اما این نیرو همچنان ماموریت نظارت و حفظ امنیت کل اتحاد جماهیر شوروی سابق را برعهده دارد.

پس از آتش‌بس پس از جنگ دوم قره باغ در سال 2020، روسیه حضور نیروهای گارد مرزی را به پنج نقطه در ارمنستان گسترش داد، از جمله دو نقطه در مرز با نخجوان، دو نقطه در مرز با ایران و یکی در روستای تِغ.

کنترل نظامی روسیه بر ارمنستان از این هم فراتر می رود. در سال 2016، ارمنستان توافقنامه‌ای را با روسیه برای ایجاد یک سیستم دفاع هوایی مشترک که شامل تمام قابلیت های نیروی هوایی روسیه از جمله شناسایی و مراقبت، جت های جنگنده و هواپیماهای بمب افکن است، تصویب کرد.

در حوزه اقتصادی، روسیه کنترل خود را بر ارمنستان در طول سه دهه گذشته گسترش داده است. بخش نفت و گاز و انرژی هسته‌ای ارمنستان تحت کنترل روسیه است. تقریباً نیروی کار ارمنی که در نقاط مختلف روسیه مشغول به کار است با نیروی کار فعال در این کشور برابری می‌کند و مقدار پولی که  به خانه ارسال می‌کنند اهمیت بسیار بالایی در اقتصاد ارمنستان دارد.

در مقابل اتحادیه اروپا ارمنستان را در کنار پنج جمهوری دیگر شوروی در برنامه شراکت شرقی یا همکاری شرقی که در سال 2010 رونمایی شد، گنجاند.

کرملین مشارکت شرقی را تهدیدی برای حوزه نفوذ خود در اوراسیا می‌دانست و ایجاد اتحادیه گمرکی کشورهای مستقل مشترک المنافع را به‌ عنوان پاسخی به این اقدام اروپا در نظر گرفت.

پوتین پس‌ از بازگشت به‌ عنوان رئیس جمهور روسیه در سال 2012، اوکراین و ارمنستان را تحت فشار قرار داد تا موافقت نامه‌های مرتبط با اتحادیه اروپا را امضا نکنند. در همین ارتباط در سال 2013، اوکراینی‌ها علیه خروج رئیس جمهور ویکتور یانوکوویچ از توافقنامه شراکت شرقی شورش کردند در حالی که ارامنه تصمیم رئیس جمهور سرکیسیان را برای انجام این کار پذیرفتند و این کشور به اتحادیه اقتصادی اوراسیا پیوست.

نیکول پاشینیان در سال 2018 به دنبال یک شورش مردمی یا انقلاب رنگی علیه فساد و اقدامات غیردموکراتیک انجام شده توسط «طایفه قره باغ» که از اوایل دهه 1990 بر سیاست ارمنستان مسلط بود، به قدرت رسید.

پاشینیان هیچ علاقه‌ای به سازمان پیمان امنیت جمعی ندارد و دلیل آن‌ را عدم کارایی این پیمان در جنگ دوم قره‌باغ در سال 2020 می‌داند.

از سوی دیگر روس‌ها به درستی مدعی هستند که هیچ اقدام نظامی در خاک ارمنستان صورت نگرفته است و به همین دلیل سازمان پیمان امنیت جمعی نیز مداخله نکرده، زیرا جنگ در سرزمینی صورت گرفته که در سطح بین المللی به عنوان سرزمین‌های آذربایجان شناخته می‌شود. پاشینیان همچنین نیروهای حافظ صلح روسیه را به دلیل عدم مداخله در طرفداری از ارمنستان در جریان باز پس‌گیری عملیات کوتاه مدت آذربایجان در قره باغ در اواسط سال 2023 محکوم کرد.

در ادامه روند جدایی پاشینیان، اجلاس اخیر سازمان پیمان امنیت جمعی را تحریم کرده و این امر نشان دهنده انفعال عملی ایروان در ساختارهای این پیمان است.

با این وجود، علی‌رغم انتقاد نخست‌وزیر، مقامات دولتی ارمنستان به صراحت می‌گویند که هیچ برنامه‌ای برای خروج از پیمان امنیت جمعی یا بستن پایگاه‌های نظامی روسیه در گیومری وجود ندارد. تنها تفاوت قابل تشخیص میان اظهارات سران ارمنی، علاقه این کشور به ایجاد تعادل در کشورهایی است که با آنها همکاری نظامی انجام می‌دهد. کشورهایی مانند ایران، ایالات متحده و یا برخی کشورهای اروپایی.

از سوی دیگر پاشینیان و دیگر مقامات ارمنستان هرگز مسئله خروج از اتحادیه اقتصادی اوراسیا را مطرح نکرده اند. در سال 2016، بریتانیا با استفاده از ماده 50 معاهده اتحادیه اروپا، همه پرسی برگزیت برگزار کرد، اما منشور اتحادیه اقتصادی اوراسیا چنین مکانیزمی را در دل خود ندارد و کشورها فقط می‌توانند در یک اتحادیه گمرکی باشند.

در سال 2014، اوکراین توافقنامه‌های مشارکت شرقی را امضا کرد و بخشی از اتحادیه گمرکی اتحادیه اروپا شد. ارمنستان تا زمانی که از منطقه گمرکی اتحادیه اقتصادی اوراسیا که در ژانویه 2015 به آن ملحق شد را ترک نکند، نمی‌تواند مجدداً به مسیر امضای توافقنامه‌های اروپایی بپیوندد.

در حالی که پاشینیان قلباً دوست دارد ارمنستان را به سمت اروپا هدایت کند، اما به‌نظر واقعیت‌های میدانی را درک می‌کند که هیچ مکانیسم آسانی برای خروج ارمنستان از پیمان امنیت جمعی یا اتحادیه اقتصادی اوراسیا وجود ندارد؛ حتی اگر کرملین این گام را بپذیرد که البته بسیار بعید و غیرقابل باور است. همچنین مشخص نیست اگر ارمنستان به طور یکجانبه پایگاه‌های نظامی روسیه را تعطیل کند، پاسخ کرملین چه خواهد بود.

از قضا، بهترین شانس ارمنستان برای حرکت به سمت غرب زمانی می‌تواند اتفاق بیفتد که مسکو به‌ لحاظ نظامی از اوکراین شکست بخورد. همانطور که تاریخ روسیه در اواسط قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم نشان داده است، رهبران روسیه به طور سنتی از آشفتگی داخلی ناشی از شکست های نظامی جان سالم به در نبرده‌اند که البته آن هم با توجه به واقعیت‌های میدانی جبهه‌های جنگ کمی بعید است.

نویسنده : مهدی سیف تبریزی پژوهشگر حوزه روسیه و قفقاز

انتهای پیام/