محرم در پاکستان؛از مراسم نمادین «ذوالجناح» تا کشتی «سفینه النجاة»

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل، الناز رحمت نژاد: پاکستان با جمعیت ۲۰۰ میلیون نفر که ۸۵ درصد آن را اهل تسنن تشکیل می دهند اهتمام خاصی برای برگزاری هر چه باشکوه تر مراسم عزاداری دهه اول ماه محرم دارد. شبیه ترین مردم به ایران در برگزاری ماه محرم پاکستانی ها هستند و در هر محله و کوچه‌ای، یک حسینیه و تکیه برپا می شود.

در این ایام شیعیان با سخنرانی علما، سینه زنی، نوحه خوانی و زنجیر زنی عزاداری می کنند اما در مساجد و مدارس اهل تسنن نیز در ایام تاسوعا و عاشورا مراسم سخنرانی و پخت غذاهای نذری برای توزیع در محله ها و میان افراد فقیر را در برنامه های خود دارند.

همزمان با فرارسیدن محرم ۱۴۴۶ در فرصتی که دست داد به معرفی عادات و رسوم عزاداری در کشورهای مختلف همسایه پرداختیم.

قسمت اول این گزارش که عادات و رسوم عزاداری در لبنان اختصاص دارد در پیوند زیر قابل مطالعه و بررسی است:

* «محرم در لبنان؛ از مراسم روضه حزب الله در ضاحیه تا تعزیه‌خوانی در نبطیه»

در ادامه، مشروح قسمت دوم این پرونده که به عادات و رسوم عزاداری در پاکستان پرداخته است را می خوانیم؛

فضای معنوی پاکستان در ماه محرم

شیعیان پاکستان با شروع ماه محرم لباس سیاه بر تن می‌کنند، چراغ‌های منازل خود را خاموش می‌کنند و هنگام خواب از رخت‌خواب استفاده نمی‌کنند. همچنین پخت‌وپز غذا به ویژه در خانه سادات تعطیل می‌شود و بیشتر مردم از صبح تا غروب در مجالس عزا شرکت می‌کنند.

چپه کردن ظروف غذا خوری و خاموش کردن اجاق پخت‌وپز تا پایان ماه محرم از دیگر رسوم متداول مردم پاکستان به ویژه روستائیان در این ماه است. مردها در این ایام از اصلاح کردن و پوشیدن لباس نو اجتناب می‌کنند و خانم‌ها نیز از آرایش خودداری کرده و استفاده از زیورآلات از جمله گوشواره و النگو را کنار می‌گذارند.

در بین مردم رسم است که کسی در این ماه نمی‌خندند و چنانچه کسی با صدای بلند بخندد به وی تذکر داده می‌شود که در ماه محرم از چنین خنده‌هایی پرهیز کند. روزهای نهم و دهم محرم که مصادف با روز تاسوعا و عاشورا است، تعطیل رسمی است. همچنین مجالس سخنرانی، روضه‌خوانی، سینه‌زنی، زنجیرزنی تاسوعا و عاشورا از جمله مراسم این روزها در پاکستان است. تزئین علم حضرت عباس (ع)، ساختن ماکت حرم امام حسین (ع)، درست کردن تابوت شهدای کربلا و آراستن ذوالجناح اسب امام حسین (ع) برای هیات‌های عزاداری از جمله رسوم مردم پاکستان در عزاداری سالار شهیدان است.

بازاریان سنی نیز در هنگام روز تاسوعا و عاشورا روبه روی فروشگاه ها و مکان های تجاری خود ایستگاه صلواتی دایر کرده آب خنک و شربت و چای به عزاداران و مردم عادی می دهند. شبکه های تلویزیونی به ویژه شبکه ملی پاکستان نیز از اول تا ۱۱ محرم مراسم عزاداری و سخنرانی علمای شیعه و سنی در قبال فلسفله شهادت امام حسین، اهل بیت (ع) و یارانش پخش می کنند. پخش موسیقی در همه شبکه های دولتی و خصوصی در ایام تاسوعا و عاشورا قطع می شود و به این نحو یک فضای معنوی خاصی در جامعه پاکستان حاکم می شود.

«ماتم دَری» در امامباره

شیعیان پاکستانی یاد و خاطره قیام امام حسین (ع) را زنده نگه می‌دارند. مراسم سینه‌زنی در پاکستان که به آن «ماتم دَری» می‌گویند، برگزار می شود. این مراسم معمولاً در مکان‌هایی به نام امامباره که تقریباً معادل حسینه در کشورهای ایران و عراق است، برپا می‌شود. بیشترین حضور شیعیان در مناطق جنوبی پاکستان و شهرهایی مانند کراچی و راولپندی است. علاوه بر مراسم سینه‌زنی، مراسم گرداندن تعزیه (گرداندن ماکتی از شهدای کربلا و بارگاه امام حسین (ع)) نیز در مناطق مختلف پاکستان برگزار می‌شود.

حسینیه ایرانیان در پاکستان

در شهر کراچی پاکستان، یک حسینیه به اسم ایرانیان وجود دارد که ایرانی‌ها در این حسینیه حضور پررنگی برای عزاداری ماه محرم دارند. این حسینیه توسط برخی از یزدی‌های مقیم پاکستان تاسیس شده و قدمت زیادی دارد و معمولاً در روزهای عاشورا و تاسوعا، جمعیت زیادی به‌صورت سینه‌زن و زنجیرزن به‌سمت این حسینیه می‌روند.

مراسم ذوالجناح؛ نماد پیروزی حق بر باطل

سلطان محمد که سال ها از خدمت او در یکی از حسینیه های شهر کراچی می گذرد، گفته است: «مراسم زیاد داریم، اما چند مراسم وجود دارد که مردم همیشه آنها را به‌خاطر اعتقادی که دارند، برپا می‌کنند. یکی از این مراسم‌ها، مراسم «ذوالجناح» است که هرسال به‌صورت نمادین برگزار می‌شود و بخش مهمی از مراسم عاشورا در پاکستان است.

در راهپیمایی که در روز عاشورا انجام می‌گیرد، هر دسته از عزاداران ذوالجناحی را به‌همراه دارند. مردم اعتقاد زیادی به این مراسم دارند و خصوصاً به همین منظور کره‌اسبی را که تاکنون برای حمل‌ونقل استفاده نشده باشد خریداری می‌کنند و در جای مخصوصی همانند نوزادی از آن مراقبت می‌کنند و چون این اسب، منسوب به ذوالجناح است، کسی جرأت سوار شدن بر آن را ندارد. در سال، دو یا سه‌بار از این حیوان استفاده می‌شود؛ اولین‌بار در روز عاشورا حیوان را با پارچه‌های زیبا و گرانبها آراسته و به نشانه سوگ به‌رنگ قرمز درمی‌آورند. مردم با عقیده به استجابت حاجت بر آن بوسه می‌زنند و حاجت خود را از ذوالجناح می‌طلبند. این مراسم برای مرم اهمیت بسیاری دارد. آنها ذوالجناح را نمادی برای روشنی و پیروزی حق بر باطل می‌دانند.»

عَلَم کشی، وسیله ای برای شفاعت

سلطان محمد در ادامه صحبت های خود درباره «عَلَم‌کشی» مطرح کرده است: «شیعیان در پاکستان ارادت بسیاری به علم دارند و علم را وسیله‌ای برای شفاعت خود می‌دانند و با احترام و ارادت علم را لمس می‌کنند و بر آن بوسه می‌زنند. ما خانواده‌های زیادی در کراچی داریم که با توسل به امام‌حسین (ع) حاجت‌روا شده‌اند و صدها علم را برای مراسم محرم آماده کرده‌اند و به حسینیه‌ها تحویل می‌دهند تا در مراسم عزاداری محرم استفاده شود.»

سَبیل؛ یاد لب تشنه امام حسین (ع)

این خادم حسینیه کراچی با یادآوری سنت «سَبیل» گفته است: «این سنت خیلی قدیمی نیست، اما ابتدا توسط یک نفر انجام شد و حالا تقریباً این کار در همه‌جا انجام می‌شود. در هر کوچه‌ای که شما عبور کنید، می‌توانید یک جایی را ببینید که ما در پاکستان به آن «سَبیل» می‌گوییم و فکر می‌کنم در ایران نامش سقاخانه است. در این مکان شربت و آب خنک به یاد لب تشنه امام‌حسین (ع) و یاران‌شان برای عزاداران آماده می‌شود و چندسالی است که مردم نذری‌هایی را هم که غیر از آب و شربت باشد، در این سبیل ها به عزاداران تقدیم می‌کنند.»

ساخت سفینه النجاة؛ کشتی نجات بخش

یکی از سنت‌های دیگر مردم پاکستان در ایام محرم که بیشتر در میان شیعیان شهرهای کراچی، ماتان و لاهور رایج است، ساخت کشتی است که به «سفینه النجاة» معروف است.
شیعیان پاکستان در ایام محرم با استناد به حدیث پیامبر اسلام (ص) که امام حسین را «کشتی نجات» معرفی کرده‌اند، در مقابل در ورودی حسینیه‌ها، یک کشتی کوچکی می‌سازند و علم سیاهی مزین به اسمای مبارک اهل بیت (ع) و همان حدیث حضرت رسول (ص) را بر آن نصب می کنند. مردم این سفینه را شبیه کشتی نجات بخش حضرت نوح می‌دانند و به آن تبرک می‌جویند، می‌بوسند و در کنارش می‌گریند.

محتوای سوگواری سالار شهیدان

از روز اول ماه محرم تا روز دهم این ماه، مراسم و مجالس عزاداری در حسینیه های این کشور دایر است. علما و ذاکرین در طول این مدت، هر شب گوشه ای از برنامه های سفر شهادت طلبانه امام حسین (ع) و یارانش را به ترتیب زیر برای مردم بیان می کنند که مشروح آن در ادامه می آید؛

شب اول: حرکت امام حسین (ع) برای شرکت در مراسم حج و ناتمام گذاشتن آن

شب دوم: حرکت امام حسین (ع) و یارانش از مکه به سوی کربلا

شب سوم: جدا شدن فاطمه صغری (س) دختر امام حسین (ع) از خانواده

شب چهارم: شهادت پسران مسلم بن عقیل (ع)

شب پنجم: برخورد حر با امام حسین (ع) و شهادت حر و قاسم بن الحسن (ع)

شب ششم: زندگی و شهادت حضرت علی اکبر (ع)

شب هفتم: زندگی و شهادت ابوالفضل العباس (ع)

شب هشتم: زندگی و شهادت علی اصغر (ع)

شب نهم: (تاسوعا) پیوستن حر ریاحی به یاران امام حسین (ع)

شب دهم: (عاشورا) شهادت امام حسین (ع)

تشکیل کمیته ای از رهبران سنی و شیعه

بزرگترین مشکل شیعیان پاکستان، مسائل امنیتی است. به دلیل نفوذ افکار افراطی در پاکستان، مسلمانان شیعه با خطرات زیادی در هنگام برگزاری مراسم سوگواری محرم روبه‌رو هستند. خشونت‌های فرقه‌ای علیه شیعیان پاکستانی و شیعیان هزاره رواج دارد. با همه اینها شیعیان پاکستان هر ساله در میان تدابیر شدید امنیتی خود را برای مراسم عزاداری آماده می‌کنند. افسران بلند پایه کلانتری های همه شهرهای کوچک و بزرگ در سراسر این کشور چند روز مانده به محرم طرح های امنیتی را برای حفاظت از عزاداران مورد بررسی قرار می دهند. علمای اهل تسنن نیز در یک رسم نانوشته چند روز مانده به محرم از مساجد و حسینه های شیعیان بازدید می کنند و با علمای شیعه به گفتگو می نشینند.

عاشقان سیدالشهدا (ع) در پاکستان فارق از هرگونه تهدیدی، به عزاداری می پردازند و می خواهند با یاد و نام امام حسین (ع) نفس بکشند. در ایالت های چهارگانه پاکستان، کمیته ای متشکل از رهبران سنی و شیعه تشکیل شده است تا با هماهنگی نیروهای امنیتی عزاداری های ماه محرم بدون حادثه ای برگزار شود.