نظام «ریاستی» در آمریکا؛ رئیس‌جمهور چه وظایف و اختیاراتی دارد؟

‌خبرگزاری مهر، گروه بین‌الملل: شمارش معکوس برای انتخابات ریاست جمهوری آمریکا آغاز شده‌است؛ انتخاباتی که پنجم نوامبر (۱۵ آبان) کلید می‌خورد تا سرنوشت قوه مجریه برای چهار سال آتی مشخص شود.

لازم به ذکر است قانون اساسی آمریکا مقرر می‌دارد که رئیس جمهور شهروند بومی متولد این کشور و حداقل دارای ۳۵ سال سن باشد. کاندیداهای ریاست جمهوری چندین ماه قبل از انتخابات ریاست جمهوری انتخاب می‌شوند که هر چهار سال یک بار انجام می‌شود. اصلاحیه بیست و دوم قانون اساسی که در سال ۱۹۵۱ به تصویب رسید مدت خدمت رئیس جمهور را به دو دوره محدود می‌کند.

بعد از پروسه سخت رقابت‌ها و انتخابات درون‌حزبی، اکنون «کامالا هریس» معاون رئیس جمهور مستقر از حزب دموکرات و «دونالد ترامپ» نامزد طیف جمهوریخواه به مرحله نهایی انتخابات راه یافته‌اند تا در صورت پیروزی بر کسی نظام سیاسی ریاستی تکیه بزنند.

نظام ریاستی آمریکا چه تمایزی با نظام‌های پارلمانی دارد؟

همان طور که اشاره شد در آمریکا نظام ریاستی (Presidential system) حاکم است؛ نظام ریاستی نوعی نظام حکومتی است که در آن قوه مجریه مستقل از پارلمان یا قوه مقننه است. در چنین نظامی، رئیس‌جمهور نه فقط رئیس قوه مجریه بلکه رئیس کشور هم هست و برای مدت معینی با رأی مردم انتخاب می‌شود.

نظام ریاستی مصداق تحقق کامل اصل تفکیک قوا است؛ اصلی که از سوی منتسکیو اندیشمند سیاسی فرانسوی قرن هجدهم مطرح شده‌است. آمریکا نخستین جمهوری ریاستی در جهان است چراکه نویسندگان قانون اساسی آمریکا، عمیقاً تحت تأثیر منتسکیو بودند.

در نظام پارلمانی، نخست‌وزیر رئیس حکومت (Government) است و پادشاه یا رئیس‌جمهور رئیس کشور یا دولت (State) محسوب می‌شود و اختیارات چندانی ندارد. اما در نظام ریاستی، رئیس‌جمهور اختیارات گسترده‌ای دارد و – برخلاف نظام پارلمانی – پارلمان در انتخاب وزیران نقشی ندارد. بنابراین وزیران در برابر رئیس‌جمهور پاسخگو هستند نه در برابر پارلمان. بدین‌ترتیب پارلمان حق برکناری وزیران را ندارد و صرفاً می‌تواند در شرایط خاص رئیس‌جمهور را استیضاح و برکنار کند.

نظام‌هایی که در آن‌ها رئیس‌جمهور، رئیس کشور نباشد، نظام ریاستی نیستند بلکه نظام‌های شبه ریاستی‌اند. همچنین اگر پارلمان در انتصاب یا برکناری وزرای دولت نقشی داشته باشد، از عیار ریاستی نظام کاسته می‌شود. این جمله لزوماً دال بر وجود یک ویژگی منفی در چنین نظام‌هایی نیست بلکه صرفاً گزاره‌ای خبری است که از ناتمام‌بودن خصلت ریاستی چنین نظام‌هایی. حکایت دارد.

حوزه اختیارات و وظایف ریاست جمهوری آمریکا

رئیس‌جمهور آمریکا به‌عنوان رئیس دولت و رئیس اجرایی کشور، مسئولیت‌های متعددی را بر عهده دارد که شامل اختیارات و وظایف زیر است؛

۱. اجرای قوانین: رئیس جمهور موظف است تا قوانین مصوب کنگره را اجرا کند. این وظیفه شامل نظارت بر آژانس‌ها و وزارتخانه‌هاست که به اجرای این قوانین می‌پردازند. رئیس‌جمهور می‌تواند از حق وتو برای رد مصوبه‌های کنگره استفاده کند اما این اقدام می‌تواند با دو سوم آرا در هر دو مجلس کنگره لغو شود.

۲. رهبری نیروهای مسلح: رئیس‌جمهور آمریکا به‌عنوان فرمانده کل نیروهای مسلح، مسئولیت هدایت و کنترل نیروهای نظامی کشور را بر عهده دارد. این شامل تعیین استراتژی‌های نظامی و تصمیم‌گیری در مورد استفاده از نیروها در مواقع جنگ و بحران است. هرچند، اعلام جنگ تنها با تصویب کنگره امکان‌پذیر است.

۳. هدایت سیاست خارجی: رئیس‌جمهور آمریکا نقش کلیدی در تعیین سیاست‌های خارجی کشور دارد. او می‌تواند معاهده‌ها را امضا و نمایندگان دیپلماتیک را منصوب کند. البته معاهده‌ها باید به تصویب دو سوم سنای ایالات متحده برسند.

۴. انتصابات: رئیس‌جمهور آمریکا اختیار دارد تا مقام‌های دولتی از جمله وزرای کابینه، قضات فدرال و دیگر مقام‌های کلیدی را منصوب کند. این انتصاب‌ها باید به تأیید سنا برسند.

۵. عفو و بخشش: رئیس‌جمهور آمریکا می‌تواند به افرادی که به جرایم فدرال محکوم شده‌اند، عفو دهد یا مجازات‌ها را کاهش دهد. این قدرت به او اجازه می‌دهد تا بر اساس ملاحظه‌های انسانی یا سیاسی تصمیم‌گیری کند.

۶. وضعیت اضطراری: رئیس‌جمهور آمریکا می‌تواند در مواقع اضطراری مانند بلایای طبیعی یا بحران‌های ملی، اقدام‌هایی را برای حفاظت از امنیت و رفاه کشور اتخاذ کند. این شامل فراخوانی نیروهای ملی یا تخصیص منابع است.

۷. خطاب به کنگره: رئیس‌جمهور آمریکا موظف است به‌طور سالانه گزارشی به کنگره ارائه دهد و وضعیت کشور را بررسی کند. این گزارش به‌عنوان «گزارش وضعیت اتحاد» شناخته می‌شود و فرصتی برای بیان اولویت‌ها و برنامه‌های آینده است.

۸. توسعه و اجرای برنامه‌های اقتصادی: رئیس‌جمهور آمریکا نقش مهمی در تعیین و اجرای سیاست‌های اقتصادی دارد. این شامل ارائه بودجه و طرح‌های اقتصادی به کنگره برای بررسی و تصویب است.

دلایل و فرایند استیضاح رئیس جمهور در آمریکا

قانون اساسی ایالات متحده در ماده دوم بخش چهار، به موضوع برکناری رئیس‌جمهور پرداخته‌است. این بخش به «استیضاح» (Impeachment) اشاره می‌کند و شرایطی را که موجب برکناری رئیس‌جمهور می‌شود، مشخص می‌کند. رئیس‌جمهور می‌تواند به دلایل خیانت، رشوه و سایر جنایت‌ها و جنایت‌های بزرگ استیضاح شود.

فرآیند استیضاح به دو گونه است؛

۱. محاکمه در کنگره: استیضاح باید در مجلس نمایندگان آغاز شود. این مجلس می‌تواند به استیضاح رئیس‌جمهور رأی دهد. برای این کار نیاز به رأی اکثریت نمایندگان است.

۲. محاکمه در سنا: اگر مجلس نمایندگان به استیضاح رأی دهد، پرونده به سنای ایالات متحده ارسال می‌شود. سنا مسئولیت محاکمه را بر عهده دارد و برای برکناری رئیس‌جمهور، باید دو سوم سناتورها به این اقدام رأی دهند.

به عنوان نمونه مجلس نمایندگان آمریکا اوایل سال ۲۰۲۱، دونالد ترامپ رئیس جمهور قبلی آمریکا را در ارتباط با یورش به کنگره به اتهام «تشویق شورش» استیضاح کرد و ۲۲۲ نماینده دموکرات و ۱۰ نماینده جمهوریخواه به این طرح رأی مثبت دادند.

ترامپ اما در پنجمین روز دادگاه خود در مجلس سنا بی‌گناه شناخته شد. در رأی‌گیری انجام شده پس از سخنرانی‌های اختتامیه در مجمع عمومی سنا، ۵۷ سناتور علیه ترامپ و ۴۳ سناتور دیگر به نفع وی رأی دادند. بنابراین، ترامپ که برای محکومیت حداقل به رأی ۶۷ سناتور نیاز داشت، از اتهام «تحریک مردم به شورش» تبرئه شد.

طبق قانون اساسی آمریکا، در صورتی که رئیس‌جمهور محکوم شود، به‌طور خودکار برکنار خواهد شد و معاون رئیس‌جمهور جایگزین او خواهد شد. در غیر این صورت، رئیس‌جمهور به کار خود ادامه خواهد داد. گفته می‌شود که این فرآیند به‌منظور حفظ توازن قوا و جلوگیری از سوءاستفاده از قدرت طراحی شده‌است.

فرجام سخن

ریاست جمهوری ایالات متحده یک مقام مهم و چندوجهی است که وظایف و اختیارات متنوعی را در زمینه‌های گوناگون بر عهده دارد و پیشتر به هشت مورد از مهمترین آنها اشاره شد؛ اجرای قوانین، رهبری نیروهای مسلح، مدیریت سیاست خارجی، انتصابات، عفو و بخشش، وضعیت اضطراری، خطاب به کنگره و نیز توسعه و اجرای برنامه‌های اقتصادی از جمله دامنه اختیارات و وظایف رئیس جمهور به شمار می‌روند.

ضمن اینکه توانایی رئیس‌جمهور در رهبری، تصمیم‌گیری و اجرای سیاست‌ها، تأثیر زیادی بر زندگی مردم آمریکا و جامعه جهانی دارد. درک این وظایف و اختیارات در آستانه انتخابات ۲۰۲۴ برای فهم بهتر نظام سیاسی ایالات متحده و چگونگی عملکرد آن بسیار ضروری است.