راز خانه‌های تاریخی بروجرد/ پیوند8000سال تاریخ با معماری کهن
به گزارش بخش استانها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از بروجرد، بروجرد با 200 بنای تاریخی که 50 بنای آن ثبت آثار ملی شده یکی از مراکز تمدنی مهم ایران در طول تاریخ است که قدمتش به حدود هشت هزار سال پیش بازمی‌گردد.
نشانه‌های حضور تمدن‌های اشکانی و ساسانی در این منطقه به‌خوبی نمایان است و تپه‌های باستانی متعدد در اطراف شهر گواه این پیشینه کهن هستند.
شهر بروجرد که در دوره‌های مختلف تاریخی نقش مهمی در حوزه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی منطقه ایفا کرده است، امروز با بافت تاریخی به وسعت حدود 280 هکتار به یادگار مانده است.
بافت تاریخی بروجرد به‌وسیله یک دیوار خشتی ضخیم محصور شده که 57 برج بزرگ و کوچک و چهار دروازه اصلی دارد. چهار دروازه این دیوار ارتباط میان درون و بیرون شهر را کنترل می‌کردند و دروازه پنجم مربوط به ارگ حکومتی بوده که نشان از ساختار سیاسی و دفاعی خاص این شهر دارد.
خانه‌های تاریخی بروجرد که بسیاری از آن‌ها متعلق به دوره قاجار هستند، از لحاظ معماری و تزئینات هنری نمونه‌های برجسته‌ای به‌شمار و جزو تاریخ کهم به‌شمار می‌آیند.
این خانه‌ها معمولا دارای بخش‌های اندرونی و بیرونی، حیاط‌خلوت، تالارهای بزرگ، پنج‌دری‌ها و نقاشی‌های دیواری هستند که نشان‌دهنده سطح بالای زندگی و هنر در بروجرد است.
بافت تاریخی در 4 محله
معماری خانه‌های تاریخی به‌گونه‌ای است که پیوستگی و ارتباط نزدیکی میان خانه‌های مجاور وجود دارد؛ به‌طوری‌که ساکنان می‌توانستند بدون خروج از خانه خود، با همسایگانشان در ارتباط باشند.
راهروها، پشت‌بام‌ها و راه‌های دسترسی مخفیانه در خانه‌های تاریخی بروجرد شبکه‌ای از ارتباطات خصوصی درون بافت تاریخی را در این شهرستان شکل می‌دادند.
حجت‌الله یارمحمدی، کارشناس میراث‌فرهنگی بروجرد، در گفت‌وگو با تسنیم گفت: محدوده اصلی تاریخی این شهر شامل چهار محله دودانگه، صوفیان، رازان و بروا، و یخچال بوده است که هر کدام از این محلات با هسته مرکزی شهر یعنی بازار، ارتباط اقتصادی نزدیکی داشته‌اند.
وی افزود: اصلی‌ترین عناصر مسکونی خانه‌های تاریخی به دلایل امنیت، صرفه‌جویی در مصالح، نزدیکی و سهولت در رفت‌وآمد، پیوستگی زیادی با واحدهای مجاور داشته‌اند؛ به‌طوری که برای احداث خانه‌ها، یک دیوار مشترک بین هر دو خانه وجود داشته است.
کارشناس میراث‌فرهنگی بروجرد ادامه داد: محدوده بافت تاریخی بروجرد را خانه‌ها، حمام‌ها، مساجد، آب‌انبارها، قبرستان‌ها، بازار و بازارچه‌ها تشکیل می‌دهند.
یاراحمدی با بیان اینکه تقسیم‌بندی بالاشهر و پایین‌شهر در خانه‌های تاریخی بروجرد مطرح نبوده است، بیان کرد: هر کدام از این محلات مانند یک شهر مستقل، ویژگی‌های خاص خود را داشته‌اند.
باغ‌ها و تکیه‌باغ‌ها: فضای سبز و معماری کوشکی
کارشناس میراث‌فرهنگی بروجرد با بیان اینکه هر چهار محله دارای قبرستان مستقل بوده‌اند، اشاره کرد: محله دودانگه در فضای پیرامون امامزاده جعفر، برای محله صوفیان قبرستان پارک صامتیه (معروف به مارک‌ملی)، برای محله رازان و بروا پارک سوزنی، و برای محله یخچال قبرستان باغ شهرداری بوده است.
بروجرد باغ‌شهری است که گردشگران را به خود می‌خواند؛ در کوچه‌باغ‌های دل‌فریب آن، تکیه‌باغ‌هایی احداث شده‌اند؛ بناهایی زیبا و شکوهمند در میان باغ‌هایی پر از میوه‌های رنگارنگ.
تکیه تاریخی دیده‌ور نمونه‌ای ارزنده از خانه‌باغ‌های پیرامون شهر قدیم بروجرد و یادگار دوران قاجار است. نمای ورودی آن با تلفیق آجر و کاشی تزئین شده است.
تکیه به‌همراه باغ اطرافش، توسط میراث فرهنگی و شهرداری بروجرد خریداری شده و اکنون به‌عنوان یکی از تفرجگاه‌های بروجرد مورد استفاده عموم است. این بنا با شماره 27466 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
تکیه موثقی، نمونه‌ای دیگر از خانه‌باغ‌های بروجرد است؛ بنایی کوشک‌مانند که در گذشته درون باغی بزرگ قرار داشته و اکنون در خیابان مدرس، جنب بیمارستان چمران واقع شده است.
این عمارت سه‌طبقه با ساختار برون‌گرا دارای کاربردهای متنوعی بوده و اکنون به‌عنوان مرکز آموزش و پژوهش صنایع‌دستی و هنرهای سنتی بروجرد و محل ساخت و نمایش محصولات ورشو فعالیت می‌کند.
خانه‌هایی به‌جامانده از تاریخ
طبقه اول تکیه موثقی با سقف‌های طاقی، محل نگهداری احشام و علوفه بوده و دارای هشتی زیبایی است که از طریق پلکانی مورب به طبقات بالاتر می‌رسد. طبقه دوم شامل پنج اتاق تودرتو با سقف چوبی برای استفاده در زمستان ساخته شده است.
طبقه سوم، فضای اصلی بنا با سقف مرتفع، سه اتاق بزرگ، یک مهتابی مشرف به باغ و تزئینات آجری زیباست. اتاق هشت‌ضلعی منفردی در بالای بام به‌شکل خاصی احداث شده که دید و نور را به اوج خود رسانده است
خانه افتخارالاسلام به مساحت 1700 مترمربع از زیباترین خانه‌های دوره قاجار با بخش‌های اندرونی، بیرونی، حیاط خلوت، تالار هفت‌دری، شبستان زمستانی، آب‌انبار، حمام اختصاصی و مطبخ است.
اکنون این خانه به موزه افتخارالاسلام تبدیل شده و محل نمایش اشیای قدیمی خانواده صاحب‌خانه است. خانه آیت‌الله بروجردی معروف به خانه آقا نیز بنایی با مساحت 500 مترمربعی و زیربنای 600 مترمربعی از دوره قاجار با ساختار درون‌گرا است.
این خانه حدود 50 سال محل زندگی و تدریس مرجع تقلید بزرگ شیعه، آیت‌الله بروجردی، بوده است و اکنون در تولیت نوادگان ایشان قرار دارد و در خیابان صفا، کوچه آیت‌الله بروجردی واقع است.
خانه کمال‌الدین طباطبایی نیز خانه‌ای 1200 مترمربعی از دوره قاجار با بنای اصلی سه‌طبقه، تزئینات کاشی‌کاری و نقاشی دیواری است و در حال حاضر، این خانه به‌عنوان موزه شهرداری فعالیت می‌کند.
هم‌نشینی با باغ و حیاط
خانه مصری‌ها، با ساختار کاملاً درون‌گرا و آراسته به اصالت معماری قاجاری، همچون دیگر خانه‌های تاریخی بروجرد، آینه‌ای است از روزگارانی که در آن دیوارها روایتگر فرهنگ، دانش، آیین و شکوه زیست مردمانی بوده‌اند که در هم‌نشینی با باغ و حیاط ، جهان خود را می‌ساخته‌اند.
خانه بیرجندی نیز از خانه‌های تاریخی و به‌جا مانده از شکوه گذشته بروجرد در دوره قاجار است که در زمینی به‌مساحت 600 مترمربع در سه طبقه ساخته شده است.
حجت‌الله یارمحمدی، کارشناس میراث‌فرهنگی بروجرد، در رابطه با خانه‌های تاریخی بروجرد گفت: خانه افتخارالاسلام طباطبایی یکی از مشهورترین و ارزشمندترین خانه‌های تاریخی است که در کنار دو خانه مغیث‌الاسلام طباطبایی و کمال‌الدین طباطبایی، هستهٔ اصلی و مرکزی مجموعهٔ تاریخی طباطبایی‌ها را تشکیل می‌دهند.
وی افزود: خانه افتخارالاسلام طباطبایی شامل خانه‌های تاریخی، مقبره مرحوم میرزا محمود صاحب‌مواهب، مجموعه بوستان صامتیه، مسجد سید بحرالعلوم، حمام سید بحرالعلوم و مدرسه علمیه نوربخش است که این عناصر تاریخی در کنار یکدیگر در این مجموعه استقرار یافته‌اند.
کارشناس میراث‌فرهنگی بروجرد بیان کرد: قدیمی‌ترین بنای خانه افتخارالاسلام خانه مرحوم علی‌حسین‌خان حاتمی، بخش بیرونی خانه مغیث‌الاسلام و حمام سید است که مربوط به دوران صفوی‌اند و مابقی آثار، متعلق به دورهٔ قاجار تا ابتدای دوران پهلوی هستند.
یارمحمدی اشاره کرد: خانه افتخارالاسلام طباطبایی مانند اکثر خانه‌های تاریخی بروجرد، سه بخشِ حیاط بیرونی، حیاط اندرونی و حیاط‌خلوت داشته است که تمام بخش‌ها به‌هم پیوسته و دارای کارکردهای مشخصی بوده‌اند.
افتخاری برای تاریخ
وی با بیان اینکه بخش بیرونی خانه افتخارالاسلام در اوایل انقلاب به دلایلی تخریب شد و بعدها مورد بازسازی و تجدید بنا قرار گرفت، توضیح داد: در بازسازی مجدد، عناصر ارسی 9 دری، ستون‌های سنگی و ارتباط با بخش اندرونی حفظ شده است.
کارشناس میراث‌فرهنگی بروجرد اشاره کرد: خانه افتخارالاسلام در اواخر سال 1383 در فهرست آثار ملی ثبت و در سال 1384 توسط اداره میراث‌فرهنگی خریداری شد.
یارمحمدی درباره حیاط بیرونی خانه افتخاراسلام خاطرنشان کرد: بخش بیرونی از سه جهت با فضای مسقّف و طاق‌های تودرتو محصور شده و بنایی با حیاط مرکزی و درون‌گرایی است.
وی با بیان اینکه حیاط اندرونی خانه افتخارالاسلام شامل چند جزء است که اصلی‌ترینِ آن تالار اصلی است، گفت: تالار اصلی حدود دو متر بالاتر از کف حیاط احداث شده و در طرفین آن دو پله وجود دارد که به اتاق کوچکی به‌نام قهوه‌خانه وارد می‌شوند.
کارشناس میراث‌فرهنگی بروجرد یادآور شد: کارکرد تالار در خانه افتخارالاسلام معمولاً در مواقع سرمای شدید یا گرمای طاقت‌فرسا بوده و از پس‌تالار برای فرار از نور آزاردهندهٔ خورشید استفاده می‌شده است.
یارمحمدی اضافه کرد: در زیر فضای تالار، پس‌تالار، قهوه‌خانه و دو اتاق بزرگ دیگر خانه افتخارالاسلام فضاهایی مشابه با سقف کوتاه وجود دارد که حدود 30 سانتی‌متر از کف حیاط پایین‌ترند.
خانه‌ای با روایت جزئیات
وی ادامه داد: در قسمت شرقی حیاط اندرونی افتخارالاسلام چند اتاق تودرتو وجود دارد که در شمالی‌ترین آن‌ها، اتاقی نیست، بلکه ایوانی مسقّف با ستون‌های چوبی بسیار زیبا قرار دارد و به‌تناسب فصل، به‌عنوان فضایی نیمه‌محصور بهره می‌برده‌اند.
کارشناس میراث‌فرهنگی بروجرد بیان کرد: پس از ایوان مسقف دالانی به‌عنوان حیاط‌خلوت برای ایجاد ارتباط میان بخش‌های اندرونی و بیرونی خانه افتخارالاسلام در نظر گرفته شده که از سه جهت کاملاً محصور است.
یارمحمدی یادآور شد: خانه افتخارالاسلام از شمال به خانه مغیث‌الاسلام، از جنوب به مطبخ خانه و از شرق و غرب به اتاق‌هایی در دو طبقه محدود می‌شود و این اتاق‌های حیاط‌خلوت برای اقامت خدمهٔ خانه در نظر گرفته شده بودند.
وی توضیح داد: مطبخ با سقفی طاق‌شکل و پوشیده از آجر و ارتفاعی حدود پنج متر ساخته شده است و در انتهای مطبخ، انباری برای نگهداری سوخت و پس از آن تنوری برای پخت نان قرار دارد.
کارشناس میراث‌فرهنگی بروجرد اضافه کرد: پیرامون حیاط‌خلوت، تنورهایی با مصالح بنّایی و دودکش‌های حجیم ساخته شده و حوضی نیز برای استفاده‌های آشپزی و شست‌وشو در نظر گرفته شده است.
وی بیان کرد: وجود حمام اختصاصی در خانه‌های تاریخی بروجرد، یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن‌ها است و حمام‌ها با کاشی‌کاری‌های زیبا مزین شده‌اند و در رخت‌کن، صفه‌هایی برای تعویض لباس و در زیر آن‌ها فضایی برای کفش‌کَن در نظر گرفته شده است.
سندی از شکوه گذشته
کارشناس میراث‌فرهنگی بروجرد خاطرنشان کرد: حمام اختصاصی خانه افتخارالاسلام تقریباً دو متر پایین‌تر از سطح حیاط اصلی قرار دارد و تمام اجزای یک حمام کامل مانند گرم‌خانه، رخت‌کن، آتشدان، خزینه و نظافت‌خانه را شامل می‌شود.
بافت تاریخی بروجرد، نه فقط مجموعه‌ای از خشت و آجر، که حافظه‌ای زنده از تمدن، فرهنگ، و هویت شهری است. خانه‌هایی که هر یک، سندی است از شکوه گذشته و گنجینه‌ای از داستان‌های ناگفته.
گزارش از فاطمه پیرزادی
انتهای پیام/
