یادداشت|عقد دائم در قانون ایران؛ از ارکان شرعی تا آثار حقوقی
به گزارش بخش استانها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم ، عقد دائم یکی از مهم‌ترین نهادهای حقوقی در نظام خانواده در ایران است. با پشتوانه فقهی و حقوقی مستحکم، این نوع از ازدواج محور اصلی روابط خانوادگی و اجتماعی را تشکیل می‌دهد. در این یادداشت به بررسی ارکان، شرایط، آثار، ضمانت‌های قانونی، و چالش‌های عقد دائم پرداخته می‌شود؛ همراه با استناد به متون قانونی همچون قانون مدنی و قانون حمایت خانواده.
عقد دائم؛ ستون بنیادین نهاد خانواده
در نظام حقوقی ایران که متأثر از فقه امامیه است، ازدواج به دو صورت دائم و موقت تعریف می‌شود. عقد دائم نوع رایج، پایدار و قانونی ازدواج است که با هدف تشکیل خانواده، تداوم زندگی مشترک، فرزندآوری و حمایت حقوقی، روانی و مالی از زوجین منعقد می‌شود.
بر اساس ماده 1075 قانون مدنی:
«نکاح وقتی منقطع است که برای مدت معینی واقع شده باشد.»
بنابراین، بر خلاف نکاح منقطع، عقدی که بدون تعیین مدت باشد، عقد دائم محسوب می‌شود.
ارکان و شرایط عقد دائم
برای صحت عقد دائم، رعایت ارکان و شرایط عمومی و اختصاصی عقد نکاح الزامی است. این شرایط در کتاب هفتم قانون مدنی از ماده 1034 تا 1157 به تفصیل بیان شده‌اند:
1. ایجاب و قبول با قصد و رضا (ماده 1062)
برای انعقاد عقد نکاح، باید ایجاب و قبول با الفاظ صریح از سوی طرفین یا نماینده‌ی قانونی آنها (ولی، وکیل) صورت گیرد و طرفین باید قصد جدی برای ایجاد زوجیت داشته باشند.
2. بلوغ، عقل و رشد
مطابق ماده 1041 قانون مدنی:
> «عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن 13 سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن 15 سال تمام شمسی منوط به اذن ولی و دادگاه صالح است.
در ماده 1207 نیز عدم اهلیت (جنون و سفاهت) از موارد منع قانونی در معاملات، از جمله نکاح است.
3. اذن ولی برای دختر باکره
مطابق ماده 1043 قانون مدنی: «نکاح دختر باکره اگرچه به سن بلوغ رسیده باشد، موقوف به اجازه پدر یا جد پدری اوست.»
4. نبودن موانع نکاح (مواد 1045 تا 1057)
ازدواج در مواردی ممنوع است از جمله:
نسبی و رضاعی (ماده 1045)
ازدواج با زن شوهردار یا در عده‌ی دیگری (ماده 1050)
مصاهره (ماده 1047) به معنای رابطه خویشاوندی است که به دلیل ازدواج بین زوجین و خویشان آنها ایجاد می‌شود.
آثار حقوقی عقد دائم
1. حق نفقه (ماده 1106 و 1107 قانون مدنی)
زن در ازدواج دائم، مستحق نفقه است:«در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است. نفقه شامل مخارج زندگی از جمله مسکن، پوشاک، خوراک، هزینه درمان و اثاث منزل متناسب با شأن زن است.
2. تمکین و نشوز به معنای نافرمانی یا عدم تمکین زن از شوهر خود است (مواد 1108 تا 1111) در برابر الزام شوهر به پرداخت نفقه، زن موظف به تمکین عام و خاص است. در صورت نشوز، حق نفقه از زن سلب می‌شود (ماده 1108). نشوز شوهر نیز ممکن است در قالب عدم ایفای وظایف زناشویی یا ترک زندگی مشترک مطرح شود و حق درخواست طلاق برای زن ایجاد کند.
3. مهریه (مواد 1082 تا 1099)
طبق ماده 1082:
«به مجرد عقد، زن مالک مهر می‌شود و می‌تواند هر نوع تصرفی در آن بنماید.»
مهریه حق مالی زن است و مطالبه آن از زمان انعقاد عقد ممکن است. قانون جدید نحوه اجرای محکومیت‌های مالی (مصوب 1394) نیز در مورد عدم توان پرداخت مهریه، امکان تقسیط یا صدور حکم حبس را مطرح کرده است.
4. ارث (مواد 940 تا 946)
در عقد دائم، زن و شوهر از یکدیگر ارث می‌برند. میزان سهم‌الارث بستگی به وجود فرزند، والدین یا سایر وراث دارد. مثلاً اگر مرد فرزندی نداشته باشد، زن ربع ترکه را ارث میبرد و در صورت وجود فرزند، یک‌هشتم.
5. حضانت و ولایت فرزندان (مواد 1168 تا 1179)
در ازدواج دائم، فرزندان حاصل از رابطه زوجین مشروع هستند و پدر دارای ولایت قانونی و مادر دارای حضانت تا سن معین است. مطابق ماده 1169:
> «برای نگهداری طفل، مادر تا 7 سال اول اولویت دارد و پس از آن با پدر است.»
فسخ، طلاق و انحلال نکاح دائم
عقد دائم با طلاق، فسخ یا فوت یکی از زوجین پایان می‌پذیرد.
فسخ نکاح
اگر در یکی از طرفین عیب، تدلیس یا تخلف از شرط صفت وجود داشته باشد، طرف مقابل می‌تواند عقد را فسخ کند (مواد 1121 تا 1128).
طلاق (ماده 1133 و بعد)
طلاق با اراده مرد یا به درخواست زن در شرایط خاص انجام می‌گیرد. طبق ماده 1133 اصلاح‌شده:
> «مرد می‌تواند با رعایت شرایط مقرر در این قانون با مراجعه به دادگاه، تقاضای طلاق نماید.»
اما زن نیز می‌تواند در مواردی از قبیل:
عدم پرداخت نفقه (ماده 1129)
عسر و حرج (ماده 1130)
غیبت بیش از 4 سال مرد (ماده 1029)
درخواست طلاق بدهد.
عده
پس از طلاق، زن باید عده نگه دارد (ماده 1151 تا 1157). مدت عده طلاق سه طهر و در صورت بارداری، تا زمان وضع حمل است.
ضمانت اجرای عدم ثبت نکاح دائم
مطابق ماده 20 قانون حمایت خانواده «ثبت نکاح دائم، طلاق و رجوع الزامی است…»
در صورت عدم ثبت، مرد به مجازات حبس تعزیری تا یک سال محکوم خواهد شد (ماده 49 همان قانون). هدف از این الزام، حفظ حقوق مالی، روانی و اجتماعی زن است.
چالش‌های اجتماعی عقد دائم در ایران
با وجود جایگاه حقوقی مستحکم عقد دائم، مشکلات متعددی در حوزه اجرای آن دیده می‌شود:
1. افزایش آمار طلاق
طبق آمار رسمی سازمان ثبت احوال، نرخ طلاق در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری یافته است. نبود مهارت‌های زندگی، انتظارات اقتصادی بالا و ضعف در شناخت اولیه از عوامل مهم این موضوع هستند.
2. بالا رفتن سن ازدواج
افزایش هزینه‌های زندگی، بیکاری جوانان و عدم حمایت‌های حقوقی و اجتماعی، ازدواج دائم را به تأخیر انداخته است.
3. مهریه‌های سنگین
گرچه مهریه یک ابزار حمایتی است، اما در مواردی تبدیل به ابزار فشار متقابل و یا عامل بازدارنده ازدواج شده است.
4. ازدواج‌های صوری یا مصلحتی
برخی از عقدهای دائم در ظاهر شکل می‌گیرد اما فاقد بنیان واقعی خانوادگی است و تنها برای دستیابی به حقوق خاص (اقامت، ارث، تسهیلات) منعقد می‌شود.
پایداری بنیان خانواده و جامعه
عقد دائم در نظام حقوقی ایران نه‌تنها یک رابطه شخصی، بلکه هسته اصلی اجتماع است. حفظ قوام و سلامت آن، به معنای پایداری بنیان خانواده و جامعه است.
پیشنهاداتی برای تقویت کارکرد عقد دائم:
1. تدوین و آموزش حقوق خانواده در مدارس و دانشگاه‌ها
2. افزایش مراکز مشاوره پیش از ازدواج
3. تسهیل فرآیند ازدواج با حمایت‌های اقتصادی و حقوقی
4. اصلاح قوانین مربوط به مهریه و نفقه به نفع تعادل حقوقی طرفین
عقد دائم، پیوندی استوار بر پایه اراده و تعهد است
عقد دائم، پیوندی استوار بر پایه اراده و تعهد است که قانونگذار برای حفظ و پایداری آن، ابزارهای حمایتی و نظارتی متعددی پیش‌بینی کرده است. در شرایط فعلی جامعه ایران، بازنگری در برخی مقررات، حمایت از زوجین و ارتقاء سطح آگاهی حقوقی مردم می‌تواند ضامن دوام و موفقیت این نهاد مهم باشد.
یادداشت از الهه ملا نعمت ، حقوقدان
انتهای پیام/
