هوش مصنوعی برای نوجوانان؛ فرصت یا تهدید آینده ایران؟
به گزارش بخش استانها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از قزوین، عصر امروز، عصر داده‌ها، فناوری و هوش مصنوعی است. اگر دیروز دانستن مهارت‌هایی همچون سواد خواندن و نوشتن یا حتی استفاده از ابزارهای دیجیتال یک مزیت به شمار می‌رفت، امروز آشنایی با مفاهیم بنیادین هوش مصنوعی و کاربردهای آن به ضرورتی انکارناپذیر تبدیل شده است؛ در دنیایی که الگوریتم‌ها تصمیم‌سازی می‌کنند و داده‌ها مسیر آینده جوامع را رقم می‌زنند.
نمی‌توان نوجوانان را بدون دانش کافی به حال خود رها کرد. بسیاری از کشورها در حال تربیت نسلی هستند که نه‌تنها کاربران ساده فناوری نباشند، بلکه خود خالق ابزارها، برنامه‌ها و راهکارهای مبتنی بر هوش مصنوعی باشند. در چنین شرایطی، ایران نیز باید به‌سرعت گام‌های بلندی بردارد تا نوجوانانش به‌جای اینکه صرفاً مصرف‌کنندگان منفعل فناوری باشند، به تولیدکنندگان هوش مصنوعی بومی بدل شوند.
در همین راستا، ضرورت آموزش هوش مصنوعی به نوجوانان، توسعه زیرساخت‌های بومی و طراحی سیاست‌های هوشمندانه برای مدیریت فضای مجازی از جمله مسائلی است که نمی‌توان از آن‌ها غافل شد.
این دغدغه‌ها محور گفت‌وگوی خبرنگار تسنیم با حجت‌الاسلام سید هادی موسوی، فعال اجتماعی و مدرس دانشگاه و حوزه قرار گرفت؛ کسی که سال‌ها در حوزه آموزش و ترویج سواد رسانه‌ای و فناوری فعالیت داشته و معتقد است که برای ورود به دنیای آینده، نوجوانان ایرانی باید به‌جای کاربران منفعل، به مهندسان و طراحان این فناوری‌ها تبدیل شوند.
موسوی با تأکید بر اینکه هوش مصنوعی در حال تغییر چهره جهان است، گفت: هوش مصنوعی به‌عنوان یکی از فناوری‌های تحول‌آفرین، در حال بازتعریف ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و آموزشی در سطح جهانی است. گزارش‌های موثق، مانند مجمع جهانی اقتصاد (WEF)، پیش‌بینی می‌کنند که در کمتر از یک دهه دیگر، بیش از 30 درصد مشاغل به مهارت‌های مرتبط با هوش مصنوعی وابسته خواهند بود.
وی افزود: این یک هشدار جدی برای ایران و نظام آموزشی ماست؛ زیرا کشورهایی که در آموزش این فناوری سرمایه‌گذاری اندکی دارند، با خطر عقب‌ماندگی در رقابت جهانی مواجه‌اند. عدم توجه به آموزش سواد هوش مصنوعی به نسل جوان، به‌ویژه نوجوانان، می‌تواند شکاف مهارتی عمیقی ایجاد کند که منجر به وابستگی فناوری، کاهش خودکفایی اقتصادی و افزایش هزینه‌های اجتماعی خواهد شد.
موسوی ادامه داد: با توجه به پژوهش‌های اخیر، آموزش زودهنگام هوش مصنوعی نه‌تنها توانایی‌های شناختی و حل مسأله را در دانش‌آموزان تقویت می‌کند، بلکه به آن‌ها امکان می‌دهد به‌عنوان خالقان فناوری، نه صرفاً مصرف‌کنندگان آن، عمل کنند. برای مثال، برنامه‌های آموزشی موفق در کشورهایی مانند سنگاپور و فنلاند، که آموزش مفاهیم هوش مصنوعی را از سنین پایین در برنامه‌های درسی ادغام کرده‌اند، نشان‌دهنده افزایش نوآوری بوده است.
وی با اشاره به تغییرات سریع دنیای فناوری اظهار کرد: هوش مصنوعی امروز به عرصه‌های مختلفی از جمله پزشکی، حمل‌ونقل، اقتصاد، کشاورزی، آموزش و حتی مدیریت خانه‌ها نفوذ کرده است. ضروری است که نظام آموزشی ایران با طراحی برنامه‌های درسی منسجم، آموزش مفاهیم پایه هوش مصنوعی را از سنین نوجوانی آغاز کند. این امر نه‌تنها به پرورش نسلی توانمند در مواجهه با فناوری‌های نوین کمک می‌کند، بلکه با تقویت نوآوری بومی، هزینه‌های بلندمدت وابستگی فناوری را کاهش می‌دهد.
این مدرس حوزه و دانشگاه تصریح کرد: نوجوانی که امروز در حال استفاده از تلفن همراه است، باید بداند که همین گوشی هوشمند، در آینده نزدیک به ابزاری پیشرفته مبتنی بر هوش مصنوعی تبدیل خواهد شد و اگر او سازوکار این فناوری را نشناسد، عملاً از چرخه پیشرفت حذف خواهد شد.
موسوی با تأکید بر اهمیت توجه خانواده‌ها به آموزش هوش مصنوعی یادآور شد: بسیاری از خانواده‌ها آموزش هوش مصنوعی را به یادگیری چند نرم‌افزار یا مهارت‌های ابتدایی برنامه‌نویسی محدود می‌دانند؛ در حالی که این حوزه از عمق و پیچیدگی بسیار بیشتری برخوردار است. آموزش جامع هوش مصنوعی مستلزم پرورش توانایی‌هایی فراتر از مهارت‌های فنی است. نوجوانان باید بیاموزند چگونه داده‌ها را تحلیل کنند، منطق و عملکرد الگوریتم‌ها را درک کنند و ـ از همه مهم‌تر ـ چگونگی استفاده مسئولانه و اخلاق‌مدار از این فناوری را درونی کنند. بدون چنین رویکردی، خطر تبدیل‌شدن به مصرف‌کنندگان منفعل فناوری افزایش می‌یابد؛ که این امر می‌تواند به کاهش توانمندی‌های خلاقانه و نوآورانه نسل آینده منجر شود.
وی با بیان اینکه آموزش هوش مصنوعی باید با سه محور اصلی ارائه شود، افزود: پژوهش‌ها نشان می‌دهند که آموزش هوش مصنوعی زمانی مؤثر است که بر سه محور کلیدی تمرکز داشته باشد: تحلیل داده‌ها، درک الگوریتم‌ها و ملاحظات اخلاقی. تحلیل داده‌ها از مهم‌ترین محورهاست که توانایی شناسایی الگوها و تصمیم‌گیری مبتنی بر شواهد را تقویت می‌کند؛ درک الگوریتم‌ها نیز از اهمیت خاصی برخوردار است و به فهم منطق و عملکرد سیستم‌های هوش مصنوعی منجر می‌شود و خلاقیت فنی را پرورش می‌دهد؛ و نهایتاً، مهم‌ترین بخش این موضوع، ملاحظات اخلاقی است. کافی است اینستاگرام خود را باز کنید و در بخش اکسپلور اندکی جست‌وجو کنید تا ببینید چگونه در خلأ ملاحظات اخلاقی غرق شده‌ایم!
وی ادامه داد: این محور، با تأکید بر شفافیت، عدالت و پاسخ‌گویی، بر استفاده مسئولانه از این فناوری تأکید دارد. همان‌طور که عرض کردم، خطر کاربران منفعل تهدید جدی‌ای است. با این رویکرد یکپارچه، نوجوانان از مصرف‌کنندگان منفعل به خالقان آگاه فناوری تبدیل می‌شوند.
موسوی با اشاره به ظرفیت‌های بالقوه نوجوانان ایرانی در عرصه فناوری اظهار کرد: ما در کشور استعدادهای بی‌نظیری داریم. بارها در المپیادهای جهانی، نوجوانان ایرانی درخشیده‌اند؛ اما مسأله اینجاست که این استعدادها در غیاب حمایت و آموزش‌های هدفمند، یا مهاجرت می‌کنند یا به هدر می‌روند. باید یک اکوسیستم حمایتی برای پرورش این استعدادها ایجاد شود که شامل مدارس، دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و حتی خانواده‌ها باشد.
وی با اشاره به لزوم توسعه هوش مصنوعی بومی تصریح کرد: اتکای صرف به هوش مصنوعی خارجی، جایگاه کشور را به مصرف‌کننده‌ای منفعل تقلیل می‌دهد که داده‌های حساس، اطلاعات شخصی و الگوهای سبک زندگی‌اش در اختیار شرکت‌های خارجی قرار می‌گیرد. این وابستگی نه‌تنها مخاطرات امنیتی و حریم خصوصی را تشدید می‌کند، بلکه فرصت‌های نوآوری بومی را نیز محدود می‌سازد. در مقابل، توسعه هوش مصنوعی بومی، امکان طراحی فناوری‌های متناسب با فرهنگ، ارزش‌ها و نیازهای ملی را فراهم می‌کند، خودکفایی فناوری را تقویت کرده و وابستگی به نهادهای خارجی را کاهش می‌دهد.
وی ادامه داد: در همین زمینه، گزارش (2024) OECD هشدار می‌دهد که کشورهایی با وابستگی بالا به فناوری‌های خارجی، تا 25 درصد از پتانسیل اقتصادی خود در حوزه دیجیتال را از دست می‌دهند. افزون بر این، عدم کنترل بر داده‌ها و الگوریتم‌ها، توانایی تطبیق فناوری با نیازهای فرهنگی و اجتماعی بومی را محدود می‌کند. این اتفاق مبارک می‌تواند به تولید فناوری متناسب با نیازهای داخلی منجر شود. پژوهشی توسط ( 2023) MIT نشان می‌دهد که کشورهایی که در هوش مصنوعی بومی سرمایه‌گذاری کرده‌اند، مانند چین و هند، وابستگی به اکوسیستم‌های خارجی را تا 40 درصد کاهش داده‌اند.
موسوی افزود: برای مثال، استفاده از چت‌بات‌های مبتنی بر هوش مصنوعی طراحی‌شده در کشورهای غربی، که بر اساس ارزش‌ها، هنجارها و قوانین آن جوامع شکل گرفته‌اند، ممکن است در ایران به تولید محتواهایی منجر شود که با فرهنگ، اخلاقیات و اولویت‌های ملی هم‌خوانی نداشته باشند.
وی گفت: این ناسازگاری نه‌تنها یک چالش فرهنگی است، بلکه به دلیل وابستگی به الگوریتم‌ها و داده‌های خارجی، تهدیدی برای امنیت سایبری و حاکمیت دیجیتال کشور محسوب می‌شود. توسعه چت‌بات‌های بومی، متناسب با ارزش‌های فرهنگی و نیازهای محلی، می‌تواند این خطرات را کاهش داده و استقلال فناوری را تقویت کند. چت‌بات‌های خارجی ممکن است محتواهایی تولید کنند که ارزش‌های اسلامی یا هنجارهای اجتماعی ایران را نادیده بگیرند، یا داده‌های کاربران را به سرورهای خارجی منتقل کنند؛ که این امر مخاطرات سایبری را افزایش می‌دهد.
وی با تأکید بر نقش دولت و سیاست‌گذاران در این زمینه افزود: دولت باید یک نقشه راه جامع برای توسعه هوش مصنوعی در کشور ترسیم کند. این نقشه راه باید شامل آموزش در مدارس، تربیت معلمان متخصص، تأسیس مراکز تحقیقاتی هوش مصنوعی، حمایت مالی از پروژه‌های بومی و ایجاد قوانین حمایتی باشد. همچنین باید بودجه مشخص و کافی به این حوزه اختصاص داده شود؛ در غیر این صورت، شعارها در حد کاغذ باقی می‌مانند.
موسوی به موضوع مهم امنیت فضای مجازی نیز پرداخت و گفت: توسعه هوش مصنوعی بومی، بخشی از سوارکار شدن بر فضای مجازی کشور است. اگر ما نتوانیم ابزارهای خودمان را تولید کنیم، مجبور به استفاده از ابزارهای خارجی می‌شویم که ممکن است در هر لحظه، بر اساس سیاست‌های آن کشورها، محدود یا مسدود شوند. ما باید بتوانیم زیرساخت‌های فناوری خودمان را ایجاد کنیم تا در زمان بحران‌ها و تحریم‌ها، ضربه نخوریم.
این مدرس سواد رسانه افزود: اینکه برخی می‌گویند فناوری داخلی کیفیت ندارد، حرفی است که باید بررسی شود. چرا کیفیت نداشته باشیم؟ مگر نیروی انسانی خلاق و توانمند نداریم؟ اگر حمایت، بودجه و برنامه‌ریزی دقیق وجود داشته باشد، چرا نباید فناوری داخلی باکیفیت تولید کنیم؟ آنچه امروز ما را عقب نگاه داشته، کمبود حمایت مادی و معنوی، نبود عزم جدی در سطوح تصمیم‌گیری، و گاه بی‌اعتمادی به توان داخلی است. در حالی که تجربه نشان داده هر جا به جوانان این مرز و بوم میدان داده‌ایم، افتخار آفریده‌اند.
موسوی با تأکید بر نقش مهم رسانه‌ها خاطرنشان کرد: رسانه‌ها باید در ترویج گفتمان هوش مصنوعی بومی پیش‌قدم شوند. آگاهی‌بخشی عمومی، شفاف‌سازی درباره فرصت‌ها و تهدیدهای این فناوری، و معرفی نمونه‌های موفق داخلی، از جمله وظایفی است که رسانه‌ها می‌توانند با جدیت دنبال کنند. اگر مردم نسبت به اهمیت موضوع آگاه شوند و بدانند آینده فرزندانشان به این فناوری گره خورده، مطالبه‌گری شکل می‌گیرد و این مطالبه عمومی می‌تواند مسئولان را به حرکت وادار کند.
او همچنین از نهادهای فرهنگی و مذهبی خواست تا در این مسیر همراهی کنند و با رویکردی هم‌افزا، نسبت به تربیت نسلی آگاه، مسئول و خلاق در زمینه فناوری‌های نوین گام بردارند.
به‌گفته موسوی، نسلی که با ایمان، اخلاق و علم مجهز شده باشد، نه‌تنها از فناوری نمی‌ترسد، بلکه آن را در خدمت انسانیت، عدالت و پیشرفت ملی به‌کار خواهد گرفت.
انتهای پیام/
