وقتی ابن حسام علی(ع) را پهلوان خاوران کرد

به گزارش بخش استان‌ها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از بیرجند، هشت قرن سکوت شکسته شد؛ شاعر خوسف با قلمی آتشین و شعری سرشار از تلمیح‌های قرآنی، نه فقط امام علی (ع) را مدح کرد، بلکه او را به اسطوره‌ای ملی و پهلوانی بی‌بدیل در منظومه‌ای حماسی بدل ساخت؛ «خاوران نامه»؛ شاهنامه‌ای که هنوز هم ظرفیت زنده شدن و شعله‌ور کردن شور شیعه در دل‌ها را دارد.

در روزگاری که فضای سیاسی و اجتماعی ایران در دوره‌های پیشین، اجازه ابراز عواطف و ارادت شیعیان به اهل بیت را به راحتی نمی‌داد، شاعران و ادبای شیعه، فرصتی برای بیان احساسات و باورهای خود نیافتند. اما در دوره تیموریان، با گشایش نسبی که در فضای فرهنگی رخ داد، عرصه برای هنرمندان و شاعران شیعه باز شد تا صدا و زبانشان را به گوش همگان برسانند. در این میان، نام «ابن حسام خوسفی» به عنوان یکی از شاعران برجسته شیعی مطرح می‌شود که با اشعار خود، در وصف امیرالمؤمنین علی(ع) و بیان فضایل اهل بیت، نقش تعیین‌کننده‌ای در گسترش فرهنگ تشیع ایفا کرد.

ابن حسام، شاعری دانشمند و متعهد بود که سال‌ها پیش از اوج گرفتن شیعه در ایران، با درک عمیق شخصیت و جایگاه امام علی(ع) به مدح و مناقب آن حضرت پرداخت. او برخلاف بسیاری از شاعران زمانه‌اش که مسیر دربار و حکام را برای پیشرفت ادبی انتخاب می‌کردند، راهی سخت‌تر را برگزید و وفاداری صادقانه‌اش به اهل بیت را در قالب شعر به تصویر کشید. این تعهد و عشق به اهل بیت تا آنجا بود که او را «ولی حق» لقب دادند.

بزرگ‌ترین منظومه‌های حماسی مذهبی ایران

در میان آثار او، «خاوران نامه» با بیش از 22 هزار بیت، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین منظومه‌های حماسی مذهبی ایران شناخته می‌شود. این اثر به تقلید از شاهنامه فردوسی سروده شده است؛ همان شاهنامه‌ای که رستم را پهلوان اسطوره‌ای ایران معرفی می‌کند، ابن حسام در «خاوران نامه» علی(ع) را پهلوانی اسطوره‌ای و فاتح خیبر معرفی می‌کند که قدرت و شجاعتش فراتر از 7 امپراتوری خاوران است. او قصد داشت این شخصیت را نه تنها به عنوان یک امام شیعه، بلکه به عنوان نمادی ملی و انسانی آرمانی به جامعه معرفی کند.

محمد علی رحیمی، استاد دانشگاه که سال‌ها به تحقیق در مورد آثار ابن حسام پرداخته است، می‌گوید: در هشت قرن پس از اسلام، شیعیان فرصت مناسبی برای معرفی و تمجید حضرت علی(ع) نداشتند. اما با باز شدن روزنه‌هایی در دوره تیموری، شاعران شیعی مانند ابن حسام، لسانی و کاشانی توانستند احساسات خود را در قالب شعر بیان کنند. ابن حسام بیشترین بخش از اشعارش را به مدح و مناقب اهل بیت اختصاص داده و به ویژه در اثبات خلافت و ولایت امام علی (ع) تبحر خاصی دارد.

دیوان ابن حسام حاوی بیش از 11 هزار بیت است که حدود 9 هزار بیت آن به مدح اهل بیت و اثبات حقانیت ولایت اختصاص یافته است. 

همچنین، اثر «نصرالئالی» که شامل کلمات قصار و حکمت‌های امام علی(ع) به صورت منظوم است، از دیگر آثار مهم او محسوب می‌شود.

شعر ابن حسام از نظر ساختاری در قالب غزل و مثنوی است و سرشار از تلمیح‌ها و ارجاعات دقیق به قرآن، حدیث و تاریخ اسلام است. این ویژگی‌ها موجب شده اشعار او از نظر مفهومی بسیار پیچیده و در عین حال عمیق باشند و برای درک کامل آن‌ها، دانش تاریخی و دینی لازم باشد. در واقع، اشعار ابن حسام فراتر از یک بیان ادبی ساده، نوعی تفسیر و مفسرگری دینی و تاریخی است.

یکی از ویژگی‌های بارز شعر ابن حسام، صراحت و شفافیت او در بیان حمایت از ولایت امیرالمؤمنین علی (ع) و نقد مخالفان ایشان است. او خود را در پیروی از گفته‌های امام علی (ع) معرفی می‌کند و باور دارد که هر کس غیر از علی را به عنوان رهبر قبول کند، در واقع در پی سراب است. این اعتقاد عمیق و استوار در اشعار او نمایان است.

 استحکام دهنده سنگر فرهنگی تشیع
 
این پژوهشگر می‌گوید: ابن حسام با اشعاری که سرود، در واقع سنگر فرهنگی تشیع را در مقابل مخالفان سیاسی و مذهبی مستحکم کرد. شعر او فریادی بود که پس از قرن‌ها سکوت شیعیان به گوش همگان رسید و زمینه‌ساز پایه‌گذاری حکومت شیعی در ایران شد. این شعرها مقدمات کار فرهنگی را فراهم آوردند که بعدها در حوزه سیاست و اجتماع اثرگذار بود.

در «خاوران نامه» علاوه بر شرح جنگاوری‌ها و دلاوری‌های حضرت علی (ع)، هدف اصلی ابن حسام، معرفی این شخصیت برجسته به عنوان نماد قله ولایت و الگوی کامل انسانیت است. این اثر در زمان خود به صورت اجرای عمومی و شاهنامه‌خوانی در قهوه‌خانه‌ها و میدان‌های شهرها، مردم را با رشادت‌های علی (ع) آشنا می‌کرد و شور مذهبی شیعه را بیدار می‌نمود. اگرچه این اثر پس از مدتی فراموش شد، اما همچنان قابلیت باززنده‌سازی و بهره‌برداری در عرصه فرهنگ و هنر را دارد.

ابن حسام قصیده را بهترین قالب شعری برای بیان مناقب ائمه می‌دانست و در بسیاری از قصاید خود، علی (ع) را محور قرار داد. او در یکی از قصاید بلند خود اعتراف می‌کند که حتی با سرودن 200 بیت نیز نتوانسته قطره‌ای از عظمت و فضایل حضرت علی (ع) را بیان کند و در پایان قصیده ناتوانی خویش را به رخ می‌کشد:

مرد میدان لافتی است علی
حارث بیشه و غا است علی
گر علی را خدای نتوان گفت
خود که گفته از خدا جدا است علی

ابن حسام در شعرهایش گاه از معجزات و کرامات امیرالمؤمنین یاد می‌کند که حتی باعث ایمان آوردن یهودیان و منکران شده است. او با این کار، سعی داشت مخالفان را متقاعد کند و حقانیت ولایت علی (ع) را اثبات نماید.

در نهایت باید گفت، ابن حسام نه تنها شاعر، بلکه یک محدث و مفسر بود که با اشعارش تلمیح‌های دقیق دینی و تاریخی را به گونه‌ای در هم آمیخت که اشعارش به عنوان منبعی مهم در شناساندن شخصیت حضرت علی (ع) و فرهنگ شیعی شناخته شود. آثار او همچنان ظرفیت‌های فراوانی برای پژوهش و معرفی فرهنگ شیعی در ایران دارند و می‌توانند الهام‌بخش نسل‌های آینده باشند.

انتهای پیام/258