بازار تبریز؛ حسینیه‌ای به وسعت تاریخ
به‌گزارش خبرگزاری تسنیم از تبریز، دیار آذربایجان و کهن‌شهر تبریز از دیرباز به‌عنوان یکی از خاستگاه‌های اصلی عزاداری سیدالشهدا(ع) شناخته می‌شود. شکل‌های منحصربه‌فرد سوگواری، نوحه‌خوانی‌های سوزناک، شعرهای عاشورایی و سبک خاص عزاداری، نشان‌دهنده عشق دیرینه مردم آذربایجان به خاندان اهل بیت(ع) است. نمود عینی و ماندگار این ارادت را می‌توان از دیرباز تا امروز در بازار تاریخی تبریز مشاهده کرد.
بازاری به قدمت عزاداری
ریشه عزاداری در بازار تبریز به دوره صفویه بازمی‌گردد؛ زمانی که این بازار در قلب جاده ابریشم، محل تردد کاروان‌هایی از اروپا، آفریقا و آسیا بود. در این بستر بین‌المللی، اصناف تبریز با برپایی عزاداری در دل بازار، مهر و دل‌دادگی خود به اهل بیت(ع) را ابراز می‌کردند.
هرچند در دوره‌های مختلف، حکومت‌های گوناگون با نیت‌های متفاوت روی کار آمدند، اما عزاداری در تبریز هرگز تعطیل نشد و با شکل‌های آشکار و پنهان ادامه یافت. نقطه اوج این ارادت را شاید بتوان در سال 1305 هجری شمسی دید؛ سالی که تیمچه مظفریه، جوان‌ترین تیمچه بازار تبریز در دوره قاجار، توسط حاج شیخ آقا برای عزاداری ساخته و حتی وقف شد.
ماجرای نامگذاری تیمچه مظفریه
نامگذاری این تیمچه نیز حکایتی شنیدنی دارد. بنا به روایت بازاریان و پژوهشگران، این تیمچه در دوران ولیعهدی مظفرالدین‌شاه قاجار احداث شد. مظفرالدین که علاقه‌مند به تملک رایگان اشیا بود، هنگام افتتاح این بنا، مجذوب آن شد. حاج شیخ آقا برای جلوگیری از مصادره احتمالی، به‌هوشمندی گفت: «اگر این بنا مورد پسند اعلی‌حضرت است، آن را به نام “مظفریه” می‌نامیم» و بدین ترتیب، خطر واگذاری آن دفع شد.
پنج روزِ عزاداری در دل بازار
مراسم عزاداری در بازار تبریز از هشتم تا دوازدهم محرم ادامه دارد؛ روزهایی که بازار به حسینیه‌ای عظیم و پرشور تبدیل می‌شود. شواهد تاریخی حتی از سابقه عزاداری در تبریز پیش از دوره صفویه، به دوران قراقویونلوها حکایت دارد. با روی کار آمدن صفویان، عزاداری‌ها شکل نظام‌مندتری یافت و بازار تبریز، به‌عنوان قلب این آیین‌ها، جایگاهی ویژه پیدا کرد.
معماری وقف‌شده برای سوگ
شرایط جغرافیایی سرد تبریز، خصوصاً در سال‌هایی که محرم در فصل‌های سرد قرار می‌گیرد، سبب شد تا بازار مسقف تبریز مأمنی برای برگزاری عزاداری‌ها شود. برخی بخش‌های بازار، مانند راسته صادقیه و تیمچه مظفریه، از ابتدا با نیت وقف برای عزاداری ساخته شده‌اند. این نیت حتی در وقف‌نامه‌ها نیز تصریح شده است.
معماران این بناها نیز متناسب با هدف، تدابیری خاص اندیشیده‌اند. برای نمونه، تیمچه مظفریه بلندتر از سایر تیمچه‌ها ساخته شده تا امکان چرخش علم‌ها فراهم باشد. ساختار آن به‌گونه‌ای طراحی شده که با وجود فقدان بلندگو در گذشته، نوای نوحه‌خوان به‌صورت یکنواخت در فضا طنین‌انداز می‌شد.
جزئیات ظریف در معماری برای عزاداری
تیمچه مظفریه دو طبقه دارد و در طبقه دوم، پیش از مرمت، بالکن گردی وجود داشت که بانوان می‌توانستند از آنجا عزاداری را همراهی کنند. این تیمچه یک ورودی و یک خروجی دارد و هیئت‌های عزادار با ذکر «یا حسین» از درب خروجی در راسته قیزبستی خارج می‌شوند. در این راسته، سکویی برای استراحت عزاداران خسته در نظر گرفته شده، که همچنان در ایام محرم با بساط چای‌ریزی فعال است.
حتی برخی از حجره‌داران که سال به سال مغازه‌شان تعطیل است، در ایام محرم حجره را باز و تمیز کرده و وقف عزاداری می‌کنند. چرا که بستن در حجره در ایام عزاداری، بی‌حرمتی به نیت وقف محسوب می‌شود.
هویت محله‌ها در قالب عزاداری
هر محله تبریز، تعصب و هویت خاص خود را دارد. در ایام محرم، تمامی هیئت‌های کوچک یک محله، زیر پرچم واحد همان محله، در بازار به عزاداری می‌پردازند. ترکیب دسته‌ها از سه گروه تشکیل می‌شود: سینه‌زن عرب، سینه‌زن عجم و زنجیرزن، که هر کدام سبک، لباس و آهنگ خاص خود را دارند. علم‌های هنری و تاریخی این دسته‌ها، اغلب از دوره قاجار به یادگار مانده‌اند.
در گذشته، هر دسته یک “رئیس دسته” داشت؛ افرادی که در دوره پهلوی، هنگام گرفتن شناسنامه، همین عنوان را به‌عنوان نام خانوادگی ثبت کردند و هنوز هم خانواده‌هایی با نام «رئیس دسته» در تبریز وجود دارند.
بازار؛ حسینیه‌ای زنده در دل شهر
بازار تبریز، با راسته‌ها و تیمچه‌هایش، از دیرباز حکم یک حسینیه بزرگ را داشته است. از گذشته تاکنون، مردان در طبقه پایین عزاداری می‌کردند و بانوان، با وقار و سکوت، از طبقه دوم آن را همراهی می‌کردند. عزاداری‌ها تا حدود 5 روز ادامه دارد، هرچند در گذشته به 12 روز می‌رسید. جلسات هماهنگی نیز هر 15 روز یک‌بار در طول سال برگزار می‌شود.
پیش از آغاز محرم، قرعه‌کشی برای ترتیب ورود هیئت‌ها به بازار برگزار می‌شود تا عدالت رعایت شود. در روز عاشورا، تنها 14 دسته موفق به ورود به بازار می‌شوند، چرا که ازدحام جمعیت، زمان مراسم را از ظهر تا نیمه‌شب به درازا می‌کشاند.
نظم سنتی و اجرای دقیق
پیش از انقلاب، دسته‌های محلات امیرخیز، شتربان، سرخاب و راسته‌کوچه از راسته صادقیه وارد می‌شدند و باقی از سمت بازار امیر. با پیشنهاد بزرگان، از آن زمان به بعد، قرعه‌کشی ملاک ترتیب دسته‌ها شد؛ روالی که تاکنون با مودت و احترام ادامه دارد.
خلوص عزاداری در بازار تبریز
در خیابان‌ها، عزاداری با طبل و چوب انجام می‌گیرد (شاخسئی)، اما در بازار، فقط سینه‌زنی و زنجیرزنی مجاز است. فضای عزاداری در بازار به‌قدری خالص و بی‌ریا است که گاه فردی را می‌بینید که بی‌آن‌که عضوی از دسته باشد، در گوشه‌ای ایستاده و مشغول عزاداری است. هر ساعت و روز نوحه مخصوص دارد و دسته‌ها موظف‌اند نوحه‌ای هماهنگ با آن زمان اجرا کنند.
ترکیب عزاداران و پیوند اجتماعی
ترکیب اعضای هیئت‌ها، متشکل از بازاریان، کارمندان، پزشکان، کارگران و مهندسان است که با لباس‌های متحد، زیر پرچم امام حسین(ع) گرد می‌آیند. این تجمع، فرصتی برای دیدارهای دوستانه و صله‌رحم نیز هست.
در نهایت، نظم ورود دسته‌ها چنین است: ابتدا هیئت سینه‌زن عرب، سپس زنجیرزن و در پایان سینه‌زن عجم وارد بازار می‌شوند. تنها دو محله، ورجی‌باشی و شتربان، ترتیب متفاوتی دارند و ابتدا زنجیرزن آن‌ها وارد می‌شود.
انتهای پیام/