تغییر اقلیم اینگونه انجام شد/ ناچار به پذیرش وضعیت اقلیمی جدید هستیم

به گزارش بخش استان‌ها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از شیراز، عصر انقلاب صنعتی، که از اواخر قرن هجدهم در اروپا آغاز شد، نقطه عطفی در تاریخ توسعه بشری بود؛ در این دوره، نگاه انسان به توسعه، عمدتا معطوف به رشد صنعتی و تولید انبوه شد.

تمرکز بر فناوری، مصرف انرژی‌های فسیلی مانند زغال‌سنگ و نفت و گسترش زیرساخت‌های صنعتی، بدون در نظر گرفتن تأثیرات آن بر محیط زیست و نادیده‌گرفتن نقش جامعه و فرهنگ منجر به شکل‌گیری الگویی از توسعه شد که ناپایدار، ناعادلانه و نامتوازن بود.

این رویکرد، که توسعه را صرفاً از منظر رشد اقتصادی و صنعتی تعریف می‌کرد، طبیعت را منبعی بی‌پایان برای بهره‌برداری و جامعه را صرفا ابزار تولید تلقی می‌کر‌د. غفلت از پیوستار طبیعت-انسان و بی‌توجهی به پایداری زیست‌بوم، پیامد‌های جدی مانند؛ آلودگی هوا، نابودی جنگل‌ها، تخریب منابع آب و در نهایت تغییر اقلیم را به دنبال داشت.

در ایران نیز پیامد‌های تغییر اقلیم به‌وضوح قابل مشاهده است. کاهش بارندگی، افزایش دمای میانگین سالانه، خشکسالی‌های پی‌در‌پی، و وقوع سیل‌های ویرانگر از جمله پیامد‌های این بحران در کشور ما هست.

از طرفی توسعه صنعتی بدون ملاحظات محیط‌زیستی در مناطقی مانند جنوب، مرکز و شرق کشور که با اقلیم‌های ظریف و شکننده مواجه هستند، این بحران را تشدید کرده است.

در این راستا سید مجید میررکنی، عضو هیئت علمی دانشگاه و عضو انجمن هواشناسی ایران در گفت‌وگوی تفضیلی با خبرگزاری تسنیم از شیراز، به بررسی تغییر پدیده اقلیم پرداخته که مشروح این گفت‌وگو در ادامه منتشر می‌شود:

تسنیم: شما یکی از منتقدان به نگاه تک‌بعدی انسان در عصر انقلاب صنعتی هستید، نگاهی که تبعاتی برای انسان در پی داشته است. پیامد‌های این تفکر بر تغییر اقلیم چه بوده‌اند؟

رویکرد تک‌بعدی و صنعتی به توسعه، بدون در نظر گرفتن عدالت محیط‌زیستی و اجتماعی، نه تنها به فرسایش منابع طبیعی انجامیده، بلکه جامعه انسانی را نیز با چالش‌های بنیادینی مواجه کرده است. معتقدم؛ امر توسعه، نیازمند بازاندیشی در الگو‌های تولید، مصرف و رابطه سازگارانسان با طبیعت است. رویکرد‌های نوینی، مانند، توسعه پایدار و اقتصاد چرخشی که بر توازن میان اقتصاد، اجتماع و محیط زیست تأکید دارند، می‌توانند راهی برای برون‌رفت از بحران‌های کنونی، از جمله تغییر اقلیم باشند.

در عصر حاضر، انسان و طبیعت همزمان درگیر پیامد‌های فزاینده و گاه جبران‌ناپذیر تغییر اقلیم هستند.

این پدیده جهانی که ناشی از فعالیت‌های انسانی و گسترش بی‌رویه مصرف سوخت‌های فسیلی، تخریب جنگل‌ها و بهره‌برداری غیراصولی از منابع طبیعی است، به یکی از بزرگ‌ترین تهدید‌های محیط‌زیستی قرن 21 تبدیل شده است.

تسنیم: این مؤلفه‌ها چه اثری بر تغییر اقلیم در ایران داشته است؟

در ایران پیامد‌های تغییر اقلیم با وضوح بیشتری در سال‌های اخیر قابل مشاهده است. افزایش دمای میانگین سالانه، کاهش بارندگی، کاهش رطوبت خاک، و تکرار پدیده‌هایی مانند؛ موج‌های گرما و خشکسالی‌های پیاپی، همگی از پیامد‌های مستقیم این پدیده هستند.

یکی از پیامد‌های بارز تغییر اقلیم در ایران، تشدید خشکی زمین به‌ویژه در نواحی مرکزی و شرقی کشور است.

تسنیم: پدیده تغییر اقلیم چه اثری بر فرونشست داشته و در کدام استان‌ها این مهم به مرحله بحرانی رسیده است؟

گزارش سازمان حفاظت محیط زیست ایران نشان می‌دهد که فرونشست زمین در استان‌هایی نظیر اصفهان، یزد، کرمان و خراسان رضوی، به مرحله بحرانی رسیده و این پدیده به‌طور مستقیم با کاهش بارش، افزایش تبخیر سطحی، افزایش دما و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی ارتباط دارد.

در کنار خشکی زمین، گرمی هوا نیز به شکل ملموسی زندگی روزمره مردم را تحت‌تأثیر قرار داده است. برای مثال؛ در بسیاری از مناطق کشور به‌ویژه در جنوب و جنوب شرقی، دمای هوا در تابستان‌ها به بیش از 50 درجه سانتی‌گراد می‌رسد. این افزایش دما سبب عدم کارآیی تجهیزات سرمایشی سنتی مانند کولر‌های آبی شده است.

در شهرهایی، مانند، اهواز، زاهدان و یزد، استفاده از کولر‌های گازی به جای کولر‌های آبی به یک ضرورت تبدیل شده که البته خود منجر به افزایش مصرف برق و تولید بیشتر گاز‌های گلخانه‌ای شده است. این چرخه معیوب، به نوبه خود به تشدید بیشتر گرمایش جهانی منجر می‌شود.

علاوه بر تأثیرات فیزیکی، پیامد‌های اجتماعی و اقتصادی تغییر اقلیم نیز قابل تأمل است. کاهش بهره‌وری کشاورزی، مهاجرت از روستا به شهر و افزایش فشار بر زیرساخت‌های شهری، همه از پیامد‌های ثانویه‌ای هستند؛ که تغییر اقلیم بر ساختار‌های انسانی تحمیل کرده است.

تسنیم: خالی شدن روستا‌ها از سکنه هم از پیامد‌های تغییر اقلیم است، در ایران این موضوع چگونه پیش رفته است؟

سکونتگاه‌های روستایی که عمدتاً وابسته به منابع طبیعی هستند، آسیب‌پذیری بیشتری داشته‌اند و برخی از روستا‌ها در استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان عملاً خالی از سکنه شده‌اند. هجرت ناشی از تغییر اقلیم را پناهندگی اقلیمی نامیده‌اند.

در مجموع می‌توان گفت که تغییر اقلیم نه‌تنها یک مسأله محیط‌زیستی، بلکه چالشی چند بعدی و پیچیده است که ابعاد زیست بومی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی آن باید در چارچوب سیاست‌گذاری‌های کلان مورد توجه قرار گیرد.

مقابله با این بحران، مستلزم تدوین برنامه‌های سازگار با اقلیم، ارتقاء تاب‌آوری شهری و روستایی، و تغییر در الگو‌های مصرف انرژی و آب است.

تسنیم: راهبرد‌های مقابله با تغییر اقلیم با تمرکز بر شهر شیراز چیست؟

در گام نخست، باید بر این نکته اساسی تأکید شود که انسان، عامل اصلی در بروز بحران تغییر اقلیم بوده است.

فعالیت‌هایی همچون مصرف بی‌رویه سوخت‌های فسیلی، ساخت‌وساز‌های ناسازگار با طبیعت و اقلیم، حذف پوشش‌های گیاهی، مدیریت نامناسب پسماند و مصرف بی‌رویه منابع انرژی و آب از جمله اقدامات انسانی هستند که زمینه‌ساز تغییرات گسترده در اقلیم زمین شده‌اند. بنابراین، نخستین راه‌حل، اصلاح رفتار‌ها و جایگزینی فعالیت‌های ناسازگار انسان با فعالیت‌های سازگار با محیط زیست است.

بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان‌ها، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، گسترش فضای سبز شهری و حفظ پوشش گیاهی بومی، مدیریت پایدار منابع آب، حمل‌ونقل پایدار و توسعه حمل‌ونقل عمومی و آموزش، مشارکت عمومی و حکمرانی اقلیمی محلی از راهکار‌های مقابله با تغییر اقلیم با تمرکز بر شهر شیراز است.

یکی از مهم‌ترین راهکارها، استفاده از عایق‌های مناسب در ساخت‌وساز‌هاست. این اقدام موجب کاهش اتلاف انرژی، کاهش نیاز به سامانه‌های سرمایشی و گرمایشی و در نتیجه کاهش مصرف برق و تولید گاز‌های گلخانه‌ای می‌شود.

اقلیم آفتابی شیراز فرصت بسیار مناسبی برای استفاده از انرژی خورشیدی فراهم کرده است. تجهیز ساختمان‌های عمومی و مسکونی به پنل‌های خورشیدی می‌تواند به شکل مؤثری مصرف برق شهری را کاهش دهد.

تسنیم: فناوری‌های نوین آبیاری و بازچرخانی آب خاکستری تا چه میزان در مدیریت بحران کم‌آبی تأثیر دارد؟

بهره‌گیری از فناوری‌های نوین آبیاری و بازچرخانی آب خاکستری در ساختمان‌ها و ارتقاء «سواد آب» شهروندان، گام‌هایی ضروری برای سازگاری با پیامد‌های ناگوار تغییر اقلیم هستند.

شیراز به‌منزله یکی از کلان‌شهر‌های ایران، می‌تواند پیشگام در تدوین و اجرای سیاست‌های اقلیم‌پایه باشد.

متأسفانه، بخشی از تغییرات اقلیمی که امروزه با آن مواجه هستیم، برگشت‌ناپذیر شده‌اند. برای نمونه؛ پدیده کم‌آبی و خشکسالی‌های مزمن در ایران، ناشی از تشدید خشکی زمین، افزایش نرخ تبخیر به‌دلیل بالا رفتن دمای متوسط و تغییر در الگو‌های بارشی از مهم‌ترین نشانه‌های تغییرات اقلیمی هستند.

این شرایط به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک‌مانند؛ استان فارس و شهر شیراز به مرحله‌ای رسیده که دیگر بازگشت به شرایط پیشین در کوتاه‌مدت ممکن نیست. از این رو، چاره‌ای جز سازگاری با وضعیت موجود و انطباق ساختار‌های اجتماعی، اقتصادی و محیط‌زیستی با شرایط اقلیمی جدید نداریم.

یکی از مهم‌ترین حوزه‌هایی که نیازمند بازنگری و انطباق با شرایط اقلیمی است، تغییر الگوی مصرف آب است. به‌ویژه در حوزه‌های کشاورزی، صنعت، شرب و بهداشت، ضروری است از شیوه‌های نوین مصرف و فناوری‌های کارآمد استفاده شود.

برای تحقق اهداف توسعه پایدار  (SDGs)اقدام فوری برای مبارزه با تغییر اقلیم و پیامد‌های ناگوار آن، نیازمند طراحی، تدوین و اجرای راهبرد‌های محلی برای مدیریت تغییر اقلیم هستیم.

تسنیم: این راهبرد‌ها کدام هستند؟

راهبرد کاهش، زمین مهندسی و سازگاری سه دسته از راهبرد‌ها هستند. راهبرد کاهش شامل اقداماتی برای کاهش تولید گاز‌های گلخانه‌ای مانند؛ توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، بهینه‌سازی مصرف انرژی، مدیریت پسماند و تغییر الگوی حمل‌ونقل است.

راهبرد زمین‌مهندسی شامل راه‌حل‌های فناورانه، مانند، تزریق ذرات به جو و سفیدسازی ابر‌ها یا جذب کربن از جو می‌شود. این گزینه‌ها همچنان محل بحث علمی و اخلاقی هستند و راهبرد سازگاری نیز شامل تمرکز بر سازگاری با شرایط جدید مانند؛ تغییر زمان و نوع کشت، طراحی شهری اقلیم‌محور، مدیریت منابع آبی و ایجاد زیرساخت‌های مقاوم است.

همچنین یکی از اصول بنیادین در طراحی برنامه‌های اقلیمی، تعیین سهم هر یک از این سه راهبرد برای هر منطقه بر اساس داده‌های بومی است.

برای این منظور، ابتدا باید داده‌های دقیق از وضعیت اقلیمی، زیرساختی، اقتصادی و جمعیتی هر منطقه گردآوری شود. در سطح جهان، شهرداری‌ها و دهیاری‌ها متولیان اصلی جمع‌آوری این داده‌ها هستند و کارگروه‌های تغییر اقلیم محلی با حضور متخصصین از مراکز علمی، سازمان‌های دولتی و نهاد‌های مردمی تشکیل می‌شوند.

در ایران نیز، راه‌اندازی چنین کارگروه‌هایی با مشارکت دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و شهرداری‌ها می‌تواند نقش مهمی در ارتقاء ظرفیت تطبیق شهر‌ها با تغییر اقلیم داشته باشد. در شیراز، حضور دانشگاه شیراز، پژوهشکده اقلیم‌شناسی و مراکز داده‌ای مانند؛ مرکز آمار استان فارس، بستر مناسبی برای تحلیل داده‌ها و تدوین برنامه‌های مبتنی بر شواهد فراهم شده است.

پس از گردآوری داده‌ها، مرحله تحلیل آغاز می‌شود. استفاده از روش‌های نوین، مانند مدل‌سازی اقلیم، یادگیری ماشین، سیستم‌های پشتیبان تصمیم‌گیری و GIS برای استخراج اطلاعات دقیق درباره تأثیرگذاری راهبرد‌های مختلف و امکان‌سنجی اجرای آنها ضروری است.

در نهایت، بر اساس سهم هر راهبرد (کاهش، زمین‌مهندسی، سازگاری) و تحلیل‌های انجام‌شده، راهبرد بهینه برای هر شهر یا روستا مشخص می‌شود. اجرای این راهبرد نیازمند هماهنگی بین‌بخشی میان دستگاه‌های اجرایی از جمله؛ شهرداری، جهاد کشاورزی، شرکت آب و فاضلاب، اداره کل محیط زیست و سایر نهاد‌های مسئول است.

تسنیم: نقش آموزش و سواد اقلیم در مدیریت تغییر اقلیم چیست؟

از آنجا که سواد اقلیم، پیش‌شرط اصلی برای طراحی، تدوین و اجرای مؤثر راهبرد‌های مدیریت تغییر اقلیم است، نخستین و بنیادی‌ترین گام در مسیر مقابله با پیامد‌های فزاینده تغییر اقلیم، آموزش اقشار مختلف جامعه در این زمینه محسوب می‌شود.

تغییر اقلیم، یک چالش نوظهور، چندرشته‌ای و چند‌انضباطی است که هنوز بخش عمده‌ای از دانش و اطلاعات مرتبط با آن در قالب برنامه‌های آموزشی به‌ویژه در نظام‌های آموزشی سنتی کشورها، به‌صورت ساختارمند گنجانده نشده است.

یکی از ظرفیت‌های مهم در طراحی برنامه‌های آموزش اقلیم، دانش بومی است. این دانش که از تجربیات زیسته نسل‌ها در مواجهه با شرایط محیطی شکل گرفته، می‌تواند به غنای آموزش‌های اقلیمی کمک کند و حس تعلق جوامع را به موضوع افزایش دهد.

تسنیم: چطور می‌شود این سواد اقلیم را کسب کرد و ترویج داد؟

برای ارتقاء سواد اقلیم در سطح جامعه، مجموعه‌ای از اقدامات از جمله کارگاه‌ها و همایش‌های عمومی، دوره‌های کوتاه‌مدت تخصصی، برنامه‌های آموزشی برای رسانه‌ها و فعالان اجتماعی، تولید محتوای آموزشی، ایجاد بستر آموزش تعاملی مجازی و چندرسانه‌ای و مشارکت سمن‌ها پیشنهاد می‌شود.

ارتقاء سواد اقلیم، بدون درگیرکردن مستقیم مردم، مسئولان و کارشناسان محلی ممکن نیست. آموزش نامرسوم، ابزاری انعطاف‌پذیر، کم‌هزینه و مؤثر برای ارتقای دانش عمومی و تخصصی در حوزه تغییر اقلیم هست.

همچنین کاربست آموزش نامرسوم، زمینه‌ساز تصمیم‌گیری‌های آگاهانه، سیاست‌گذاری‌های هوشمند و اقدامات مشارکتی برای مقابله با بحران تغییر اقلیم است.

انتهای پیام/424.