ریزگردهای قم به مرزهای ملی رسیده‌اند؛ 20 میلیون نفر در معرض تهدید
به گزارش بخش استانها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از قم، بحران گرد و غبار در استان قم، از مرز یک تهدید فصلی عبور کرده و به یک چالش دائمی و فرامنطقه‌ای تبدیل شده است. سرزمین نیمه‌خشک قم، امروز بیش از هر زمان دیگری با پیامدهای ناگوار زیست‌محیطی روبه‌روست. ظهور کانون‌های فعال گرد و غبار در دل بیابان‌های استان، سلامت عمومی را در معرض خطر قرار داده و پایداری اکولوژیک منطقه را دستخوش تغییر کرده است. در این میان، نبود برنامه‌ریزی جامع و عدم انسجام نهادی در دهه‌های گذشته، به پیچیدگی این بحران افزوده است.
برخلاف تصور عمومی، منشأ گرد و غبار قم محدود به طوفان‌های طبیعی نیست، بلکه عمدتاً ریشه در فرسایش گسترده خاک، تخریب مراتع، خشکسالی، و مداخلات انسانی دارد. در این شرایط، حتی نسیمی آرام نیز می‌تواند هزاران تن ذرات معلق را وارد هوای تنفسی ساکنان کند. این ذرات، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به سلامت عمومی وارد می‌کنند. از سوی دیگر، پویایی جریان‌های جوی، گرد و غبار قم را به تهران و شهرهای مرکزی کشور منتقل می‌کند، که این خود نشان از بعد ملی این بحران دارد.
در چنین شرایطی، نقش منابع طبیعی، محیط زیست، و سایر دستگاه‌های اجرایی در مهار این بحران، بسیار حیاتی است. اما واقعیت این است که هیچ نهادی به‌تنهایی قادر به کنترل کامل بحران نیست. مقابله با گرد و غبار قم، به یک عزم ملی نیاز دارد؛ عزمی که هم در سطح بودجه‌ریزی کلان ملی تجلی یابد و هم در قالب آموزش عمومی، مشارکت مردمی و همکاری فرابخشی نهادینه شود. در غیر این‌صورت، تبعات اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی این بحران، هزینه‌هایی چند برابری بر کشور تحمیل خواهد کرد.
از طرفی، وضعیت بغرنج دریاچه نمک و کانون‌های اطراف آن، زنگ خطر مهم‌تری را به صدا درآورده است. کاهش بارندگی، قطع جریان‌های آبی، و تخریب اکوسیستم‌های پیرامونی، این ناحیه را به یکی از مهم‌ترین کانون‌های گردوغبار کشور بدل کرده است. در فصل گرما، وزش بادهای شرقی، ذرات سمی و معلق را مستقیماً به شهر قم می‌رساند. در چنین شرایطی، بی‌توجهی به مدیریت یکپارچه به منزله چشم‌پوشی از تهدیدی است که هم اکنون در آستانه وقوع است.
مهار گرد و غبار؛ اولویت حیاتی قم و نیازمند عزم ملی
محمد شعاعی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم در گفتگو با خبرنگار تسنیم با اشاره به اولویت‌های فعلی اداره‌کل منابع طبیعی استان قم، گفت: مهم‌ترین دغدغه ما در حال حاضر، پدیده گرد و غبار و مقابله با آن است، چرا که این مسئله به‌طور مستقیم سلامت مردم و پایداری محیط زیست را تهدید می‌کند.
مدیرکل منابع طبیعی قم با بیان اینکه در مناطق بحرانی استان، کوچکترین وزش باد موجب ایجاد گرد و غبار می‌شود، افزود: یکی از مشکلات اساسی در گذشته، نبود مطالعات کارشناسی دقیق برای مقابله با این پدیده بود، اما در سال گذشته موفق شدیم برای 52 هزار هکتار از کانون‌های گرد و غبار، قرارداد مطالعاتی با مشاور منعقد کنیم که بر اساس آن مشخص شده در هر نقطه چه اقداماتی باید انجام شود و کدام دستگاه‌ها مسئول اجرای آن هستند.
وی با تأکید بر اینکه مهار گرد و غبار مسئولیت صرف منابع طبیعی نیست، بیان کرد: برای حل این معضل، مشارکت تمامی دستگاه‌ها از جمله شرکت آب منطقه‌ای، صدا و سیما، آموزش‌وپرورش و سایر نهادهای فرهنگی و اجرایی ضروری است. این همکاری باید هم در زمینه اجرای طرح‌ها و هم در حوزه فرهنگ‌سازی و آگاه‌سازی عمومی تحقق پیدا کند.
شعاعی درباره کفایت میزان اعتبارات مقابله با ریزگردها گفت: امکانات و اعتبارات استانی به‌هیچ‌وجه پاسخگوی گستردگی کار نیست و پیگیری ما بر این است که این پروژه به‌عنوان یک طرح ملی در بودجه‌های سالانه کشور وارد شود. بارها اعلام کرده‌ایم که اگر امروز جلوی گرد و غبار قم گرفته نشود، در آینده‌ای نه‌چندان دور پایتخت نیز با این بحران روبه‌رو خواهد شد و چنانچه اکنون برای مهار این پدیده اقدام نکنیم، فردا باید هزینه‌های سنگین‌تری برای جبران خسارات زیست‌محیطی و انسانی بپردازیم.
فعال شدن کانون‌های گردوغبار در اطراف دریاچه نمک
سید احمد شفیعی معاون محیط زیست استان قم در گفتگو با خبرنگار تسنیم، با اشاره به فعال شدن کانون‌های گردوغبار در حاشیه دریاچه نمک افزود: ورود ریزگردها به شهر قم در فصل تابستان تداوم خواهد داشت. ما نسبت به پیامدهای زیست‌محیطی و سلامت‌محور آن هشدار جدی می‌دهیم.
معاون اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان قم گفت: با آغاز فصل گرما و افزایش وزش بادهای شرقی، کانون‌های اطراف دریاچه نمک فعال می‌شوند و ذرات گردوغبار را مستقیماً به سمت شهر قم می‌فرستند. این ذرات در دو نوع 10 میکرون و 2.5 میکرون هستند که به ترتیب بیشتر بر بیماری‌های تنفسی و قلبی اثر می‌گذارند.
وی ادغان کرد: مدت پیک آلودگی در قم معمولاً بین 3 تا 6 ساعت است، اما به‌دلیل نزدیکی کانون‌ها به شهر، الگوی زمانی آلودگی در قم با استان‌هایی مثل ایلام و خوزستان تفاوت دارد و شدت و زمان آن متفاوت تجربه می‌شود.
شفیعی علت اصلی شکل‌گیری این کانون‌ها را ناترازی منابع آبی، چرای بی‌رویه دام به‌ویژه شتر و نابودی پوشش گیاهی دانست و عنوان کرد: تنها راه مقابله با این وضعیت، احیای پوشش گیاهی از طریق نهال‌کاری و تأمین حقابه‌های زیست‌محیطی است.
ریزگردهای قم؛ تهدیدی فراتر از مرزهای استان
زینب فاطمی پژوهشگر محیط زیست در گفتگو با خبرنگار تسنیم اظهار داشت: ریزگردهای قم دیگر پدیده‌ای فصلی یا استثنائی نیستند. این روزها، گردوغبار نه‌تنها آسمان شهر را می‌پوشاند، بلکه به بخشی دائمی از تنفس مردم و حیات استان تبدیل شده است. منشأ این پدیده، عمدتاً بیابان‌زایی فزاینده‌ای‌ست که بخش بزرگی از اراضی طبیعی استان را به کانون‌های فعال گردوغبار بدل کرده است.
پژوهشگر محیط زیست قم همچنین افزود: بیش از 85 درصد مساحت خود را در اختیار مراتع، بیابان‌ها، و اراضی نیمه‌خشک دارد. حدود 100 هزار هکتار کانون تولید ریزگرد در استان فعال است که از میان آن‌ها، حدود 40 هزار هکتار به‌عنوان کانون بحرانی تولید ریزگرد شناسایی شده‌اند و با کمترین وزش باد، این اراضی مستعد، ذرات معلق را روانه هوا می‌کنند و کیفیت زیست را در قم و حتی استان‌های همجوار به مخاطره می‌اندازند.
وی عامل اصلی این وضعیت را افت شدید منابع آبی، خشک شدن تالاب‌ها، از میان رفتن پوشش گیاهی و فرسایش خاک در کنار ضعف مدیریت عنوان کرد و گفت: دریاچه نمک قم که زمانی نقشی کلیدی در تنظیم رطوبت و حفظ خاک منطقه داشت، به‌دلیل کاهش بارندگی و قطع جریان رودخانه‌های تأمین‌کننده، به کانون گردوغبار بدل شده است.
فاطمی ضمن بیان اینکه قم نقطه تمرکز این بحران است، اما پیامدهای آن محدود به این استان نمی‌ماند متذکر شد: جریان‌های جوی، گردوغبار ناشی از کانون‌های قم را به سمت قزوین، تهران، ساوه و سایر مناطق مرکزی کشور منتقل می‌کند. در برخی روزها، شاخص آلودگی هوای تهران به‌دلیل همین ریزگردها به بیش از 500 واحد می‌رسد؛ رقمی که در رده «بسیار ناسالم» قرار می‌گیرد و برای همه گروه‌ها خطرناک است.
پژوهشگر محیط زیست خاطرنشان کرد: بحران گردوغبار در قم، تنها یک چالش زیست‌محیطی نیست؛ نشانه‌ای از عدم تعادل میان توسعه و طبیعت، و نتیجه سال‌ها غفلت از هشدارهای متخصصان است. اگر امروز در برابر این مسئله ایستادگی نشود، فردا با تهدیداتی جدی‌تر در حوزه سلامت، اقتصاد و امنیت اجتماعی مواجه خواهیم شد. قم نیازمند طرحی جامع، مشارکت‌محور و آینده‌نگر برای مقابله با بیابان‌زایی و گردوغبار است؛ طرحی که نه در صفحه کاغذ، که در دل بیابان‌های نفس‌گیر استان اجرا شود.
تشدید بحران دریاچه نمک قم 20 میلیون ایرانی را تهدید می‌کند
علی طهماسبی دبیر ستاد ملی مدیریت پدیده گرد و غبار کشور، یکم اسفند 1403 در همایش ملی راهبردهای تبیین پایداری اکوسیستم دریاچه نمک و کنترل گرد و غبار که در قم برگزار شد، با هشدار نسبت به آینده این پدیده، گفت: اگر امروز اقدام نکنیم، فردا برای نجات تهران و قم از زیر خروارها خاک، دیر خواهد بود. در صورت عدم مدیریت صحیح، آینده کلانشهرها را تهدید می‌کند.
وی در ادامه افزود: وضعیت بحرانی منطقه سراجه در مجاورت دریاچه نمک قم به مرحله‌ای رسیده است که هر تصمیم نادرست در مدیریت این دریاچه می‌تواند 20 میلیون نفر از جمعیت کشور را در معرض طوفان‌های گرد و غبار قرار دهد و چالش‌های عظیمی در صورت عدم توجه به آن‌ها، می‌تواند به بحران‌های جدی‌تر منجر شود.
دبیر ستاد ملی مدیریت پدیده گرد و غبار با اشاره به لزوم رویکردی متعادل در مدیریت دریاچه نمک اظهار کرد: هر اقدامی که در این زمینه انجام می‌شود باید دو شرط اساسی داشته باشد؛ نخست، ارزیابی دقیق پیامدهای اکولوژیک و دوم، جلوگیری از هرگونه تغییرات مخربی که توان مقابله مؤثر با گرد و غبار را از بین ببرد.
طهماسبی همچنین نسبت به اجرای طرح‌هایی نظیر استحصال نمک و عناصر معدنی از دریاچه نمک هشدار داد و گفت: اگرچه این دریاچه در حال حاضر منشأ اصلی گرد و غبار نیست، اما بهره‌برداری غیراصولی از آن می‌تواند اکوسیستم را به هم زده و آن را به یکی از خطرناک‌ترین کانون‌های غبارخیز کشور تبدیل کند.
دبیر ستاد ملی گرد و غبار در ادامه، منشأ اصلی گرد و غبار در استان قم را «داخلی» دانست و افزود: قطع حقابه‌های طبیعی و مدیریت نادرست منابع آبی، بیابان‌زایی را در این منطقه تشدید کرده است. هم‌اکنون 50 میلیون هکتار از عرصه‌های کشور مستعد تولید گرد و غبار است و طی هفت سال گذشته، وسعت مناطق غبارخیز 47 درصد افزایش یافته است و این ارقام نشان‌دهنده شدت بحران و نیاز فوری به اقدامات پیشگیرانه است.
نابودی 65 درصدی تالاب‌های کشور
وی در ادامه به نابودی 65 درصدی تالاب‌های کشور اشاره کرد و گفت: تالاب‌هایی که زمانی مانعی در برابر گرد و غبار بودند، امروز خود به کانون‌های تولید آن تبدیل شده‌اند. این تغییرات، نشان‌دهنده تبدیل اکوسیستم‌های حساس به تهدیدهایی بزرگ است که باید هرچه سریع‌تر مورد توجه قرار گیرند.
طهماسبی همچنین عوامل انسانی را محرک اصلی این فاجعه دانست و گفت: از بین رفتن پوشش گیاهی طی دهه‌ها، چرای بی‌رویه دام، تخریب خاک و مدیریت ناکارآمد منابع آبی، بیابان‌زایی را سرعت بخشیده است. حتی پنج میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی نیز اکنون غبارخیز شده‌اند. این عوامل، از جمله مشکلات اساسی است که باید با آن‌ها مقابله کرد.
دبیر ستاد ملی گرد و غبار در نهایت راه برون‌رفت از این بحران را در دو گام اصلی دانست و افزود: نخست باید اشتباهات گذشته مانند سدسازی‌های غیرکارشناسی، حفر چاه‌های غیرمجاز و پروژه‌های معدنی مخرب را متوقف کنیم. دوم، با احیای پوشش گیاهی و بازگرداندن حقابه‌های طبیعی، اکوسیستم را به تعادل پیشین نزدیک کنیم. این دو گام، به عنوان راهکارهای عملی برای مقابله با بحران گرد و غبار و جلوگیری از تشدید آن مطرح شده است.
بی توجهی به بحران ریزگردهای قم
بحران گرد و غبار در قم، یک هشدار صریح و بی‌پرده درباره شکنندگی بوم‌سازگان کشور در برابر بی‌توجهی‌های مدیریتی و فشارهای اقلیمی است. این بحران صرفاً پدیده‌ای زیست‌محیطی نیست، بلکه نشانه‌ای روشن از عدم توازن میان مداخلات انسانی و ظرفیت‌های طبیعی استان است. ناترازی منابع آبی، تخریب گسترده پوشش گیاهی و بی‌توجهی به فرآیندهای احیای سرزمین، قم را به یکی از مناطق بحرانی کشور بدل کرده است. سکوت در برابر این واقعیت‌ها، نه‌تنها سلامت مردم قم، بلکه آینده زیست‌محیطی مرکز ایران را تهدید می‌کند.
هرچند اقدامات اولیه‌ای نظیر مطالعات کارشناسی برای 52 هزار هکتار از کانون‌های بحرانی و مشارکت برخی دستگاه‌ها آغاز شده است، اما وسعت بحران ایجاب می‌کند که این موضوع به‌صورت رسمی در سطح طرح‌های ملی تعریف شود. دولت، مجلس، نهادهای پژوهشی و بدنه رسانه‌ای کشور باید این مسئله را در اولویت سیاست‌گذاری زیست‌محیطی خود قرار دهند. تا زمانی که اعتبارات ملی و هم‌افزایی بین‌نهادی شکل نگیرد، طرح‌های منطقه‌ای و مقطعی قادر به توقف روند بیابان‌زایی نخواهند بود.
همچنین آگاه‌سازی عمومی، آموزش محیط زیستی و جلب مشارکت مردم، نقش انکارناپذیری در موفقیت هرگونه اقدام کنترلی دارد. توسعه پایدار و احیای اراضی تخریب‌شده، بدون همدلی مردم محلی، به پروژه‌هایی شکست‌خورده ختم خواهد شد. نهادهای فرهنگی، صدا و سیما، آموزش‌وپرورش و سازمان‌های مردم‌نهاد، باید به بازوی مؤثر فرهنگی در مهار گرد و غبار تبدیل شوند. تغییر رفتار، همان‌قدر مهم است که نهال‌کاری و تأمین منابع آبی مهم است.
در نهایت، تجربه بحران قم باید به عنوان درسی ملی مورد توجه قرار گیرد؛ اینکه توسعه بدون توجه به اقلیم، ظرفیت سرزمین و ملاحظات محیط زیستی، سرانجامی جز بحران ندارد. اگر امروز اقدامی هماهنگ، علمی و فوری برای مهار گردوغبار قم صورت نگیرد، فردا نه‌تنها این استان، بلکه پایتخت و سایر شهرهای مرکزی کشور درگیر بحرانی شدیدتر، پیچیده‌تر و پرهزینه‌تر خواهند بود. راه‌حل در احیای طبیعت است، نه تقابل با آن؛ و زمان تصمیم‌گیری، اکنون است.
انتهای پیام/