خراسان جنوبی روی خط قرمز بحران آب؛ زنگ خطر خشکسالی و راهکارهای نجات
به گزارش تسنیم از بیرجند، خراسان جنوبی یکی از استان‌های خشک و نیمه‌خشک ایران است که همواره از لحاظ منابع آبی محدودیت‌های جدی داشته است. اما در سال‌های اخیر، کاهش چشمگیر بارندگی، افزایش دمای هوا، و تغییرات اقلیمی، شرایط را به گونه‌ای پیچیده و بحرانی تبدیل کرده است.
این بحران نه تنها منابع طبیعی، بلکه بخش کشاورزی، اقتصادی و حتی ساختارهای اجتماعی استان را نیز تحت تأثیر قرار داده است. عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند و مدیر گروه علوم و مهندسی آب، با تشریح عمق بحران و پیامدهای اجتماعی-اقتصادی آن، هشدار می‌دهد که اگر امروز تصمیمات جدی گرفته نشود، فردا دیر خواهد بود.
او راهکارهایی علمی و عملی برای عبور از این شرایط بحرانی ارائه می‌دهد که می‌تواند امید تازه‌ای برای مردم این استان خشک باشد.برای واکاوی عمیق‌تر این موضوع، با دکتر حسین خزیمه‌نژاد، متخصص آب و نماینده دانشگاه بیرجند در کارگروه سازگاری با کم‌آبی استان، به گفت‌وگو نشستیم.آنچه در ادامه می آید ماحصل این گفت وشنود است.
وضعیت منابع آب استان؛ بحران بی‌سابقه کم‌آبی
تسنیم: لطفاً ابتدا وضعیت کلی منابع آب در استان خراسان جنوبی را برای ما تشریح بفرمایید.
خزیمه‌نژاد: استان خراسان جنوبی به لحاظ اقلیمی یکی از خشک‌ترین استان‌های کشور است. در چند دهه اخیر، متوسط بارش سالانه در استان به شدت کاهش یافته و این کاهش در برخی مناطق به بیش از 85 درصد رسیده است.
این کاهش بارش، همراه با افزایش دمای متوسط سالانه که حدود 2.1 درجه سانتی‌گراد بوده، باعث شده ذخایر آبی سطحی و زیرزمینی به شدت افت کنند. سطح آب زیرزمینی بسیاری از دشت‌ها به حدی افت کرده که عملاً از حالت بازیافت‌پذیر خارج شده است. این پدیده‌ها در کنار افزایش تبخیر، وضعیت امنیت آبی استان را بسیار شکننده کرده است.
تغییرات اقلیمی؛ عامل اصلی تشدید بحران آب
تسنیم: چگونه تغییرات اقلیمی، به‌ویژه افزایش دما و کاهش بارندگی، روی منابع آب تأثیر گذاشته است؟
خزیمه‌نژاد: افزایش دما موجب افزایش نرخ تبخیر از سطح زمین و ذخایر آبی شده است که به‌طور مستقیم میزان آب قابل استفاده را کاهش می‌دهد.
کاهش بارندگی نیز تغذیه منابع آب زیرزمینی را مختل کرده و باعث کاهش جریان رودخانه‌ها و حجم ذخیره سدها شده است.
ترکیب این دو عامل، علاوه بر کاهش دسترسی به آب، باعث تشدید بیابان‌زایی، کاهش پوشش گیاهی و افزایش فرسایش خاک شده که این چرخه معیوب، تأثیرات مخرب بیشتری بر منابع آب خواهد گذاشت.
وضعیت زیرساخت‌ها؛ هدررفت‌های نگران‌کننده آب
تسنیم: به نظر شما نقش زیرساخت‌ها در این بحران چقدر است؟ وضعیت شبکه‌های توزیع آب چگونه است؟
خزیمه‌نژاد: متأسفانه بخش زیادی از شبکه‌های انتقال و توزیع آب در استان فرسوده است. این فرسودگی باعث شده در شرایطی که منابع آب محدود هستند، درصد زیادی از آب در مسیر انتقال هدر برود.
آمارها نشان می‌دهد که بین 25 تا 30 درصد از آب توزیع‌شده در شبکه‌های شهری و بیش از 40 درصد در مناطق روستایی هدر می‌رود. این اتلاف منابع، فشار بر منابع آب را دوچندان می‌کند و نیازمند سرمایه‌گذاری جدی در نوسازی و بهبود زیرساخت‌هاست.
بحران سدها؛ ذخایر آب در خطر تخلیه
تسنیم: وضعیت سدهای استان خراسان جنوبی و تأثیر آن بر ذخیره‌سازی آب چگونه است؟
خزیمه‌نژاد: سدهای استان مثل شهید پارسا، دره‌بید و کریت که قبلاً منابع مهم تأمین آب بودند، اکنون بیش از 88 درصد ظرفیتشان خالی شده است. کاهش بارندگی و خشکسالی‌های مکرر، این سدها را تقریباً به وضعیت خالی رسانده است.
علاوه بر این، مدیریت نادرست و نبود هماهنگی میان طرح‌های عمرانی و منابع آب، کارایی سدها را کاهش داده و در کنترل سیلاب، تأمین آب شرب و کشاورزی و تولید انرژی نقش مؤثر خود را از دست داده‌اند. وضعیت کنونی سدها یکی از نقاط بحرانی استان است که نیازمند بازنگری اساسی در سیاست‌های مدیریت منابع است.
کشاورزی؛ بزرگ‌ترین مصرف‌کننده و آسیب‌دیده بحران آب
تسنیم: کشاورزی در خراسان جنوبی چه سهمی از مصرف آب دارد و بحران آب چه اثراتی روی این بخش گذاشته است؟
خزیمه‌نژاد: بیش از 90 درصد مصرف آب استان در بخش کشاورزی است. با این حال، کمبود شدید آب باعث شده بسیاری از زمین‌های کشاورزی یا کاهش عملکرد داشته باشند یا به طور کامل رها شوند. کشت محصولات پرآب‌بر مانند گندم و پنبه در شرایط محدودیت منابع آبی، مصرف آب را ناپایدار افزایش می‌دهد و فشار مضاعفی بر سفره‌های زیرزمینی وارد می‌کند.
به همین دلیل، اصلاح الگوی کشت به سمت محصولات کم‌آب‌بر مثل عناب، زرشک و پسته اهمیت زیادی دارد که علاوه بر حفظ منابع آب، مزیت اقتصادی هم دارد.
پیامدهای اجتماعی بحران آب؛ مهاجرت و خالی شدن روستاها
تسنیم: تأثیر بحران آب بر زندگی اجتماعی و جمعیتی استان چگونه است؟
خزیمه‌نژاد: کاهش منابع آب و فشار اقتصادی ناشی از آن باعث شده بسیاری از روستاییان به دلیل کاهش درآمد و عدم امکان کشاورزی، مهاجرت کنند.
این مهاجرت به شهرها و استان‌های دیگر، باعث کاهش نیروی کار در مناطق روستایی و همچنین کاهش انسجام و هویت فرهنگی شده است. یکی از چالش‌های بزرگ ما حفظ جمعیت روستایی و ایجاد فرصت‌های شغلی جایگزین برای کاهش مهاجرت است.
راهکارهای علمی و اجرایی مقابله با بحران آب
تسنیم: در نهایت، چه راهکارهایی برای مقابله با این بحران پیشنهاد می‌کنید؟
خزیمه‌نژاد: راهکارها باید جامع و چندوجهی باشد.
اولاً اصلاح و نوسازی زیرساخت‌های انتقال و توزیع آب، کاهش اتلاف و هدررفت، استفاده از فناوری‌های نوین مانند آبیاری قطره‌ای و سیستم‌های هوشمند کنترل مصرف از اولویت‌هاست.
ثانیاً، مدیریت دقیق منابع آب با استفاده از سامانه‌های GIS و مدل‌سازی هیدرولوژیکی برای برنامه‌ریزی بهینه ضروری است.
سوم، تغییر الگوی کشت و حمایت از کشاورزان برای کشت محصولات کم‌آب‌بر، همراه با آموزش و ترویج روش‌های بهینه آبیاری، بسیار مهم است.
همچنین، توسعه روش‌های بازیافت آب و فناوری‌های نوین تصفیه و نمک‌زدایی، به عنوان منابع جایگزین، در دستور کار قرار دارد. نهایتاً، مشارکت مردم و نهادهای مختلف برای حفظ و مدیریت منابع، کلید موفقیت این برنامه‌هاست.
بحران آب در استان خراسان جنوبی یک چالش زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی پیچیده است که بدون اقدام سریع و هماهنگ، پیامدهای آن می‌تواند جبران‌ناپذیر باشد.خزیمه‌نژاد تأکید دارد که تنها با رویکرد علمی، مدیریتی و مشارکتی می‌توان این بحران را به فرصتی برای توسعه پایدار تبدیل کرد.
انتهای پیام/258