جغرافیای فرهنگی همدان؛ از نقد تحریف مستشرقین تا ضرورت بازخوانی هویت ملی+ فیلم

به گزارش بخش استان‌ها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از همدان، در جریان برگزاری نخستین همایش استانی(همدان دیار کهن علویان) که یکی از تحولات فرهنگی ریشه دار در استان همدان با تکیه و تاکید بر ریشه های فرهنگی و تمدنی شهر همدان به ویژه از قرن سوم هجری تا قرن هفتم برگزار شد که بر اساس آن گفتمانی درباره ی حضور خاندان اهل بیت(ع) در استان همدان که در منابع  تاریخی از آنها به عنوان علویان یاد شده شکل گرفت.

در حاشیه این همایش در گفت‌وگوی تفصیلی با دکتر احمد کلاه‌مالی، پژوهشگر پیشکسوت جغرافیای فرهنگی و استاد دانشگاه، به واکاوی لایه‌های پنهان هویت فرهنگی همدان پرداختیم. او که اولین فارغ‌التحصیل جغرافیای محیط زیست از فرانسه است، با نگاهی انتقادی به تحقیقات مستشرقین، از کشف 100 امامزاده ناشناخته در همدان می‌گوید و تأکید می‌کند: «همدان دومین خاستگاه علویان ایران پس از گیلان است و این میراث نیازمند بازخوانی بومی است». این گفت‌وگو از تحصیلات حوزوی وی تا طرح بین‌المللی ناتمام 14 کشور در همدان را در بر می‌گیرد که مشروح آن را می خوانید:

تسنیم: لطفاً ابتدا خودتان را به طور کامل معرفی کنید و بفرمایید چگونه به رشته جغرافیای فرهنگی علاقه‌مند شدید؟

کلاه مالی: بسیار خوب است که این سوال را از ریشه شروع کنیم. دیپلم ادبی دارم و دوره دبیرستانم پیش از پیروزی انقلاب بود. برای دانشگاه در رشته علوم انسانی و جغرافیا ادامه تحصیل دادم. لیسانس را در رشته جغرافیای انسانی گرفتم و سپس فوق لیسانس جغرافیای طبیعی خواندم. در دوره ما، وقتی بحث اعزام به خارج پیش آمد، من توانستم با بورسیه وزارت علوم به فرانسه بروم.

در فرانسه ابتدا موضوع تحصیلی من سنجش از راه دور بود، ولی چون دوره دکترا پر بود، انتقال پیدا کردم به رشته جغرافیای محیط زیست. در دوره فوق لیسانس، بخش زیادی از مطالعاتم درباره مسائل طبیعی بود، اما من علاقه زیادی به مسائل فرهنگی داشتم.

در مدتی کوتاه در حوزه علمیه تهران و نزد مرحوم مجتهدی هم درس خواندم و فعالیت‌هایم بیشتر در حوزه فرهنگ و انتشارات بود. همین موضوع باعث شد به سمت جغرافیای فرهنگی برگردم، چون این رشته ارتباط زیادی با جغرافیای محیط زیست انسانی دارد.

یک نکته مهم این است که رشته جغرافیای محیط زیست در ایران وجود ندارد و من اولین فارغ‌التحصیل این رشته در فرانسه هستم. البته نقدهای فراوانی به مفاهیم و مبانی این رشته دارم که ان‌شاءالله در فرصتی دیگر به آنها خواهم پرداخت.

در مورد اصالت خانوادگی‌ام، درست نمی‌دانم دقیقاً از کجا هستیم، ولی دوستان و خانواده می‌گویند که اجداد ما احتمالاً از همدان بوده‌اند و جزو تجار این شهر. متأسفانه ارتباط نسل فعلی ما با نسل‌های گذشته بسیار ضعیف شده و شکاف عمیقی بین نسل‌ها به وجود آمده است. نسل فعلی حتی تاریخ 10 سال گذشته را هم به خوبی نمی‌داند.اما تا جایی که من اطلاع دارم، خانواده ما مدت‌هاست در تهران بوده و اصالتاً بازاری تهران هستیم.

تسنیم: اولین بار کی به همدان آمدید و چه انگیزه‌ای باعث شد به این شهر سفر کنید؟

کلاه مالی: اولین بار در سال 1385 به همدان آمدم. آن زمان یک پروژه تحقیقاتی درباره امامزادگان همدان داشتیم. همیشه علاقه داشتم شهر قدیمی خودم را ببینم، اما متأسفانه تا آن زمان همدان را ندیده بودم و این برایم ناراحت‌کننده بود.

یکی از دانشجویان من در رشته علوم سیاسی که اهل همدان بود، آقای دانشور، پیشنهاد داد که درباره امامزادگان تحقیق کنیم. ایشان آن زمان دانشجوی من بودند و الان استاد دانشگاه فرهنگیان بهزاد همدان هستند. این پیشنهاد برای من فرصتی شد تا به شهر خودم بیایم و روی موضوعی کار کنم که به آن علاقه داشتم، چون من به مسائل دینی و فرهنگی بسیار علاقه‌مندم و تجربه‌ای هم در حوزه درس‌های حوزه داشتم.

با آقای دانشور به دیدار مدیرکل سابق سازمان میراث فرهنگی همدان رفتیم و درباره طرح تحقیق صحبت کردیم. در آنجا به ایشان گفتم که اگر می‌خواهیم درباره امامزادگان همدان تحقیق کنیم، باید جامعه‌شناسی و فرهنگی آن را بررسی کنیم. زیرا تاکنون بیشتر دیدگاه‌ها درباره امامزادگان همدان تاریخی و باستان‌شناسی بوده که عمدتاً تحت تأثیر نگاه مستشرقین قرار گرفته که متأسفانه پر از تحریف و دروغ است. اگر ما بتوانیم این موضوع را از دیدگاه فرهنگ و میراث خودمان تحلیل کنیم، بسیاری از این دروغ‌ها و تحریفات برطرف خواهد شد.

تسنیم: در این تحقیق به چه نتایجی رسیدید و چقدر این دیدگاه مستشرقین را رد کردید؟

احمد کلاه مالی: در تحقیق ما مشخص شد که بسیاری از نظریاتی که مستشرقین درباره همدان، امامزادگان، گنبد علویان و خود شهر همدان مطرح کرده‌اند، نادرست و تحریف‌شده است. ما توانستیم با رجوع به منابع بومی و توجه به نگاه فرهنگی خودمان، ابعاد جدید و واقعی‌تری از این میراث فرهنگی را معرفی کنیم. این تحقیق فقط بخشی از کار ما بود و ان‌شاءالله در آینده فرصت بیشتری خواهد بود تا نتایج مفصل‌تر و نقدهای دقیق‌تری درباره این مسائل خدمت شما ارائه دهم.

تسنیم: توضیح دهید که چه نسبتی بین جغرافیای فرهنگی و تحقیق درباره بقاع و امامزادگان، به‌ویژه در شهر همدان، وجود دارد؟

احمد کلاه مالی: سؤال بسیار مهمی‌ست و اصلِ ورود ما به این مباحث هم دقیقاً بر همین مبنا شکل گرفته. وقتی از جغرافیای فرهنگی صحبت می‌کنیم، با مفهومی سروکار داریم که به بررسی «فضاها و مکان‌هایی» می‌پردازد که در آن عوامل فرهنگی مثل دین، اخلاق، رفتار، سبک زندگی، سنت‌ها، و حتی سیاست در کنار هم قرار می‌گیرند و در طول زمان شکل می‌گیرند و رشد می‌کنند.

جغرافیای فرهنگی یعنی تحلیل این که چرا یک فضای خاص، میزبان شکل‌گیری و بروز این عناصر شده؟ چه بسترهایی باعث شده‌اند که یک باور یا یک نماد دینی مثلاً در فلان منطقه نهادینه شود و در حافظه جمعی مردم باقی بماند؟

در نگاه ما، دین مهم‌ترین و محوری‌ترین عنصر فرهنگی است. مردم ما حتی آن‌هایی که ممکن است ظاهراً دیندار تلقی نشوند در فطرتشان عشق و وابستگی به دین وجود دارد. این یک ویژگی ذاتی ملت ماست. فقط گاهی ما بصیرت نداریم که این را ببینیم یا درست تحلیلش کنیم.

به همین خاطر، وقتی مردم به بقاع متبرکه و امامزادگان احترام می‌گذارند، در واقع به فطرت پاک دینی خودشان بازمی‌گردند. اینجاست که بقاع متبرکه مثل امامزاده‌ها، تبدیل به یکی از اصلی‌ترین محورهای جغرافیای فرهنگی ایران می‌شوند. در این نگاه، ما بقاع را نه صرفاً یک «اثر تاریخی» بلکه یک محور فرهنگی زنده در بستر جغرافیایی می‌دانیم.

تسنیم: اگر بخواهیم به‌طور خاص به شهر همدان بپردازیم، چه ویژگی‌هایی دارد که آن را در حوزه جغرافیای فرهنگی متمایز می‌کند؟

کلاه مالی: برای پاسخ دقیق‌تر، اجازه دهید ابتدا به تجربه میدانی‌مان اشاره کنم. زمانی که در سال 1385 وارد تحقیق درباره امامزادگان همدان شدیم، لیستی از بقاع و اماکن متبرکه از اداره اوقاف گرفتیم که حدود 300 مورد ثبت‌شده داشت. اما با بررسی‌ها و تحقیقات میدانی خودمان، به بیش از 400 مکان مذهبی رسیدیم که بسیاری از آن‌ها تا آن زمان شناسایی نشده بودند.

حتی اداره اوقاف هم در آن زمان به این وسعت اطلاعات نداشت.نکته مهم در روش ما، نگاه سیستمی بود. یعنی امامزاده را نه فقط به‌عنوان یک مکان زیارتی، بلکه به‌عنوان محور و هسته‌ای در یک سیستم فرهنگی-اجتماعی-جغرافیایی تحلیل می‌کردیم. این یعنی وقتی می‌خواهید امامزاده‌ای را بررسی کنید، باید ابعاد طبیعی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی امنیتی آن را هم ببینید.

اجازه بدهید دو مثال برایتان بزنم:

• شهر نهاوند و امامزاده‌های آن:

در نهاوند ما با ارتفاعات و شرایط جغرافیایی خاصی مواجه‌ایم. قلعه‌ای بسیار مستحکم در آن‌جا وجود داشت که مرکز اصلی مقاومت مردم منطقه در برابر حمله اعراب مسلمان بود. داستان نفوذ اعراب از طریق یکی از 16 تونل زیرزمینی، روایت‌گر مقاومت شدید مردم منطقه است. این‌جا ما ترکیب داریم: تاریخ، دین، جغرافیا، آب، معماری زیرزمینی، و فرهنگ مقاومت و همه این‌ها کنار هم جغرافیای فرهنگی را شکل می‌دهد.

• گنبد علویان در شهر همدان:

چرا علویان به همدان آمدند؟ چرا این گنبد به این نام شناخته شده؟ پاسخ این‌ها در لایه‌های تاریخی و فرهنگی شهر است. همدان، پس از گیلان، دومین دیار کهن علویان در ایران شناخته می‌شود. بخشی از علویان از مسیر گیلان و مازندران به سمت همدان آمدند. بسیاری از آن‌ها در راه شهید شدند، ولی گروهی موفق شدند در مناطقی مانند همدان پناه بگیرند. چرا؟ چون مردم این منطقه علاقه عمیق و تاریخی به اهل بیت داشته‌اند و فضای فرهنگی‌شان آماده پذیرش علویان بوده است.

جغرافیای همدان هم به این مسئله کمک می‌کرد: منطقه‌ای نیمه‌کوهستانی با دسترسی سخت، شرایط امنیتی بهتری برای پنهان شدن و سکونت علویان فراهم می‌کرد.

تسنیم: پس می‌فرمایید شرایط طبیعی، تاریخی و اجتماعی در همدان هم‌افزا شده‌اند و این نقش را به شهر داده‌اند؟

کلاه مالی: دقیقاً. بگذارید به دو ویژگی کلیدی همدان اشاره کنم که هم از نظر جغرافیایی و هم از منظر فرهنگی این شهر را متمایز می‌کند:

• موقعیت جغرافیایی:
همدان در منطقه زاگرس واقع شده است. این منطقه به لحاظ زمین‌شناسی، ژئومورفولوژی و اقلیمی، پیچیدگی‌های زیادی دارد. تنوع ارتفاعات، ساختار زمین، آب‌های زیرزمینی و اقلیم، همگی بر شکل‌گیری ساختارهای فرهنگی و تاریخی همدان تأثیرگذار بوده‌اند.

• هویت زبانی و فرهنگی:

از لحاظ فرهنگی، همدان یکی از مناطق غنی در زبان، ادبیات و هویت تاریخی ایران است. ریشه زبان پهلوی که بخشی از زبان اوستایی و پهلوی باستان است، هنوز در این منطقه قابل ردیابی است. این موضوع نشان می‌دهد که همدان صرفاً یک شهر تاریخی نیست، بلکه یک بستر زنده از لایه‌های فرهنگی کهن ایران است.

تسنیم: نگاه جغرافیای فرهنگی به امامزادگان چه تفاوتی با نگاه تاریخی یا باستان‌شناسی رایج دارد؟

کلاه مالی: تفاوت اساسی در «نگاه» است. نگاه تاریخی و باستان‌شناسی بیشتر مبتنی بر مستندات مادی، ساختارهای کالبدی و گاهی روایات سطحی است. اما نگاه جغرافیای فرهنگی به‌دنبال فهم پویایی‌های زنده و معنادار فرهنگی است. چرا مردم هنوز به این امامزاده‌ها رجوع می‌کنند؟ چرا با آن‌ها ارتباط معنوی دارند؟ این‌ها سؤالاتی‌ است که فقط باستان‌شناسی نمی‌تواند به آن پاسخ دهد. مضاف بر آن، بسیاری از متونی که نگاه تاریخی و باستانی به ما داده‌اند، تحت تأثیر دیدگاه‌های مستشرقین و محققان غربی نوشته شده‌اند؛ دیدگاه‌هایی که گاه تحریف‌شده و نادرست‌اند. ما اگر بخواهیم این میراث را درست بشناسیم، باید آن را از دیدگاه بومی، فرهنگی و اعتقادی خودمان بازخوانی کنیم. و این همان کاری‌ است که جغرافیای فرهنگی می‌تواند انجام دهد.

بنابراین، توصیه من این است که ابتدا مفهوم و اهمیت جغرافیای فرهنگی را در بین مردم و مسئولان جا بیندازیم، آن‌ها را آموزش دهیم و سپس با کمک پژوهش‌های متنوع، این حوزه را توسعه دهیم.

تسنیم: به عنوان استاد برجسته و کسی که سال‌ها در این حوزه پژوهش کرده است، چه توصیه ای به جوانان علاقه‌مند به پژوهش در حوزه جغرافیای فرهنگی و فرهنگ همدان دارید؟‌

کلاه مالی: در ابتدا به مسئولین عرض می‌کنم که اعتماد به جوانان یکی از مهم‌ترین کلیدهای موفقیت در پژوهش و فرهنگ است. جوان‌ها اگر وارد عمل شوند، ممکن است در ابتدای کار ضعف‌هایی داشته باشند، اما خلاقیت، نوآوری و نگاه متفاوتشان می‌تواند بسیار تأثیرگذار باشد. این را بارها در تحقیقات خودم دیده‌ام که حتی گاهی جوان‌ها ایده‌ها و نگرش‌هایی داشتند که برخی اساتید بزرگ رشته‌های مختلف فاقد آن بودند.

گاهی ممکن است جوانان در ابتدا مهارت‌های کافی نداشته باشند، اما این مهارت‌ها در حین عمل و کار کردن به مرور شکل می‌گیرد. بنابراین توصیه اول من این است که مسئولان و نهادهای فرهنگی و پژوهشی باید جرات کنند به جوان‌ها اعتماد کنند و اجازه بدهند آن‌ها وارد میدان عمل شوند.

از سوی دیگر، اگر ما در حوزه فرهنگی به جوان‌ها میدان ندهیم، قطعاً دیگران این کار را خواهند کرد و در ذهن آن‌ها تحریفات فرهنگی رخ خواهد داد. به همین دلیل بسیار مهم است که جوانان در این عرصه‌ها حضور فعال داشته باشند و با راهنمایی درست، مسیر درست را طی کنند.

در زمینه پژوهش، جوانان می‌توانند در مصاحبه‌های میدانی، سنجش‌ها، ارزیابی‌ها، مشاهدات عینی و همچنین در استفاده از ابزارهای الکترونیکی و فناوری‌های نوین بسیار موفق عمل کنند. در شرایط فعلی که فناوری‌های نوین و داده‌محوری اهمیت زیادی یافته، نقش جوانان به عنوان افرادی که با این ابزارها آشناترند، بسیار برجسته است.

البته این حضور باید سازماندهی شده و هدایت شود تا هم به نفع کشور و هم به نفع جوانان باشد. از نظر اقتصادی نیز حضور فعال جوانان در پژوهش باعث توسعه و پیشرفت کشور می‌شود و به نوعی سرمایه‌گذاری بلندمدت محسوب می‌شود.

تسنیم: صحبت پایانی شما چیست؟

کلاه مالی: در پایان باید بگویم که من در طول سال‌ها فعالیت پژوهشی، هم در حوزه فرهنگی و هم در زمینه رسانه تجربه‌های زیادی داشته‌ام. یکی از تجربیات مهم من، مدیریت بخش پژوهش در مرکز تحقیقات صدا و سیما بود که به من دید وسیع‌تری نسبت به نقش رسانه در فرهنگ داد.

من چند تعریف و نکته کلیدی در حوزه رسانه و فرهنگ دارم که بر پایه بیش از صد پژوهشی است که برای سازمان‌های مختلف از جمله سازمان ارتباطات، سپاه پاسداران، مجلس شورای اسلامی، شهرداری‌ها و سایر نهادها انجام داده‌ایم.

اما نکته آخر من خطاب به جوانان این است که هرگز ناامید نباشید و از امید به عنوان سرچشمه پویایی و فعالیت استفاده کنید. اگر همه چیز روتین و آماده باشد، شاید جای شما خیلی زیاد نباشد، اما اگر اهل مبارزه، جهاد و تلاش باشید، می‌توانید موانع را با تدبیر از سر راه بردارید.

توصیه من این است که خصوصاً در حوزه فرهنگ و پژوهش، همواره با انگیزه، روحیه انقلابی و جهادی حرکت کنید. بسیاری از موفقیت‌های بزرگ جمهوری اسلامی نتیجه تلاش و زحمات پژوهشگران بوده است؛ کافی است به مثال‌هایی مانند جهاد دانشگاهی یا مرکز رویان نگاه کنید که چه تحولاتی در زمینه سلول‌های بنیادی، پزشکی و نانو فناوری ایجاد کرده‌اند.

بنابراین، ابتدا خودتان را با حوزه‌های نوین و پیشرفته آشنا کنید و سپس تلاش کنید که بهترین باشید. موفق باشید و همیشه بدانید که هر پیشرفتی از دل تلاش مستمر و پژوهش دقیق بیرون می‌آید.

مضاف بر آن، بسیاری از متونی که نگاه تاریخی و باستانی به ما داده‌اند، تحت تأثیر دیدگاه‌های مستشرقین و محققان غربی نوشته شده‌اند؛ دیدگاه‌هایی که گاه تحریف‌شده و نادرست‌اند. ما اگر بخواهیم این میراث را درست بشناسیم، باید آن را از دیدگاه بومی، فرهنگی و اعتقادی خودمان بازخوانی کنیم. و این همان کاری‌ست که جغرافیای فرهنگی می‌تواند انجام دهد.

از طرف دیگر، باید به ذوق و هنر مردم این منطقه اشاره کنم که در کمتر جایی در ایران این ویژگی‌ها را به این شکل می‌بینید. در همدان، ترکیبی از عرفان، ادبیات، هنر و ذوق هنری به‌صورت برجسته حضور دارد. اجازه بدهید با یک مثال روشن کنم:

عرفا در طول تاریخ معمولاً در مناطق کویری و خلوت زندگی می‌کردند تا در فضای آرام و منزوی به تفکر و سیر و سلوک بپردازند؛ اما در استان همدان، شما می‌بینید که عرفا حتی در مناطق کوهستانی و پر فراز و نشیب حضور داشته‌اند. این یک ویژگی خاص و خلاف عرف معمول است. وجود عرفای بزرگ و متنوع در این محیط کوهستانی نشان از ویژگی منحصر به فرد فرهنگی و هنری این منطقه دارد.

از طرف دیگر، وقتی صحبت از هنر می‌کنیم، باید به سفال‌سازی و سفالگری اشاره کنم که در همدان و به ویژه در منطقه لالجین قدمتی بسیار طولانی دارد. این صنعت دستی، ریشه در تمدن‌های کهن منطقه مانند تمدن ری و سیالک دارد. نوع خاک، جنس مواد اولیه و تمدن‌های متعددی که اینجا شکل گرفته‌اند باعث شده‌اند که هنر سفال‌گری در این منطقه به شکوفایی برسد.

همینطور در زمینه مینیاتور، بسیاری از استادان بزرگ این هنر در همدان بوده‌اند. این موضوع نشان‌دهنده آن است که ذوق هنری و فرهنگی در این خطه بسیار قوی و پررنگ است. این ویژگی‌های فرهنگی در کنار هم، همدان را نسبت به بسیاری از شهرهای دیگر در ایران متمایز می‌کند.

یکی دیگر از ویژگی‌های خاص این منطقه، وجود جمعیت قابل توجهی از علویان است. به جز استان مازندران، در هیچ جای دیگری در کشور ما این حجم از علویان را نمی‌بینید. این ویژگی هم به شکل‌گیری فرهنگ غنی دینی و فرهنگی در همدان کمک شایانی کرده است.

تسنیم: به عنوان سوالی که دغدغه بسیاری از پژوهشگران و علاقه‌مندان است، می‌خواهیم بدانیم در حوزه جغرافیای فرهنگی همدان چه خلأهایی وجود دارد؟ چه کارهایی انجام نشده که این خلا می‌تواند به فرهنگ و هویت همدان آسیب بزند؟

کلاه مالی: بسیار سوال خوبی است و باید صادقانه عرض کنم که در زمینه جغرافیای فرهنگی همدان، پژوهش‌های جدی و منسجم تاکنون انجام نشده است. اگر انتظار داشته باشیم که کار دقیقی در این حوزه وجود داشته باشد، باید بگویم که چنین چیزی را تا امروز ندیده‌ام.

این خلا پژوهشی دو علت مهم دارد: اولاً، نگرشی است که در کل کشور ما نسبت به پژوهش حاکم است؛ یعنی متأسفانه مسئولان، مردم، دانشجویان و حتی علاقه‌مندان به مطالعه، به پژوهش به چشم یک فرآیند طولانی‌مدت و ضروری نگاه نمی‌کنند. شاید یکی از دلایلش این باشد که ما در جامعه خود عجولیم و می‌خواهیم سریع به نتیجه برسیم و بلافاصله از نتایج استفاده کنیم، در حالی که پژوهش عمیق و واقعی نیاز به زمان دارد و عجله در آن نه تنها سودمند نیست، بلکه می‌تواند آسیب‌زا هم باشد.

مثلاً در پژوهشی که درباره امامزادگان همدان انجام دادیم، کار بیش از دو سال طول کشید تا یک مجموعه مرتب و منسجم آماده شود. آیا مردم همدان این حوصله را دارند که دو سال منتظر باشند تا چنین پژوهشی انجام شود؟ قطعاً نه، ولی این همان چیزی است که باید باشد و باید به آن عادت کنیم.

دومین نکته این است که ما به طرح‌های سیستمی در زمینه فرهنگ و جغرافیای فرهنگی نیاز داریم. یعنی باید مجموعه‌ای از طرح‌ها و پروژه‌های پژوهشی در قالب یک برنامه منسجم و هماهنگ پیش برود و مسئولان استانی و کشوری باید از ترس کمبود بودجه دست بردارند. امکانات لازم وجود دارد، فقط باید همت کنند و با توکل بر خدا، قدم اول را بردارند.

ما پژوهشگران و جوانان مستعد بسیاری در همدان داریم که می‌توانند به این مسیر کمک کنند. اگر فرهنگ همدان به این شکل معرفی شود، نه تنها به حفظ آن کمک می‌شود، بلکه آن را به جامعه جهانی هم می‌توان شناساند.

متأسفانه تاکنون فرهنگ همدان فقط به چند بنای تاریخی و آثار باستانی پیش از تاریخ محدود شده و معرفی شده است، در حالی که این استان منابع طبیعی، تاریخی و فرهنگی بسیار گسترده‌ای دارد که کمتر شناخته شده‌اند؛ از جمله چشمه‌ها، آبشارها، جنگل‌های زاگرس و بلوط، آداب و رسوم مختلف، غذاهای محلی و …

هر منطقه از همدان ویژگی‌های خاص و منحصر به فردی دارد که نمی‌توان آن‌ها را در جای دیگر یافت. مثلاً ویژگی‌های فرهنگی و جغرافیایی نهاوند به هیچ وجه در مرکز همدان قابل مشاهده یا درک نیست.

.

انتهای پیام/