تنها باغ ژنتیکی زاگرس در لرستان؛ حفاظت از 240 گونه گیاهی نادر و بومی

به گزارش بخش استان‌ها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از خرم‌آباد، در جایی که کوه‌ها از شرق به غرب گسترده شده‌اند، زاگرس ایستاده است؛ بلند، اندوهگین، اما هنوز استوار. این رشته‌کوه، که لرستان را چون لایه‌ای حفاظت‌شده در بر گرفته، نه‌فقط یک سازه زمین‌شناسی‌ست، بلکه زهدان تنوع زیستی غرب ایران است.

جایی که خاک، باران، باد، نور، و ارتفاع، هر یک در پیکریابی گیاهان بومی، هزاران سال نقش ایفا کرده‌اند. لرستان، از بامدادی‌ترین تمدن‌های این سرزمین، بر دامنه‌های شرقی زاگرس قرار گرفته است.

لرستان، سرزمینی است که آب و خاک آن، خاستگاه بیش از 1200 گونه گیاهی شناخته‌شده است؛ از درختان کهن‌سال بلوط که شریان‌های کوه را نگه می‌دارند، تا گونه‌های دارویی کمیاب که در دل شیب‌های تند یا در کناره چشمه‌ها می‌رویند.

اینجا خاک، فقط بستر نیست. خاک لرستان حامل حافظه است؛ حافظه‌ای زنده از هزاران سال تکامل گیاهان، همزیستی انسانی، و رمزهای بوم‌شناختی که در هیچ کتابی ثبت نشده‌اند.

در دهه‌های اخیر، بارش‌های نامنظم، فرسایش خاک، توسعه‌ بی‌رویه، تخریب جنگل‌ها، آتش‌سوزی‌های گسترده، و نادیده‌گرفتن ظرفیت‌های بومی، اکوسیستم شکننده زاگرس را دستخوش آسیب‌هایی عمیق کرده‌اند.

باغ گیاه‌شناسی زاگرس، تنها ذخیره‌گاه رسمی ژنتیکی گیاهان اقلیم زاگرس در کشور، از دل همین دغدغه‌ها متولد شد، به‌مثابه یک پناهگاه نجات.

به‌گفته نامدار صیادی، رئیس سازمان جهاد کشاورزی لرستان، این باغ از سال 1397 پایه‌گذاری شده و هم‌اکنون با دارا بودن بیش از 240 گونه گیاهی بومی و در حال انقراض، در پنج گرایش کاری و تحقیقاتی فعال است.

صیادی می‌گوید که این باغ، در عمل یکی از مصادیق پدافند غیرعامل در برابر تهدیدات اکولوژیکی‌ست؛ جایگزینی برای رویشگاه‌های طبیعی که هر روز از وسعتشان کاسته می‌شود.

اما مأموریت این باغ، فراتر از حفظ بذر و گیاه است. اهلی‌سازی گونه‌های وحشی، بازتولید پایدار، آموزش جوامع محلی، ترویج کشت گونه‌های مقاوم، و طراحی مدل‌های بهره‌برداری کم‌خطر از گیاهان دارویی، بخش‌هایی از مأموریتی وسیع‌تر است؛ نجات خاک، نجات زاگرس، نجات حافظه‌ زیستی لرستان.

در لرستان، خاک فقط عنصری برای کاشت نیست؛ خود روایت است، حافظه است، و پیکره‌ای زنده از تاریخ گیاه و انسان. این خاک، حامل ردپای تمدن‌های باستانی‌ست که هزاران سال پیش، زندگی‌شان را با شناخت طبیعت پیرامونشان شکل دادند.

باستان‌شناسی‌های منطقه نشان می‌دهد که مردم لرستان، از هزاره‌های پیش از میلاد، نه‌تنها می‌کاشته‌اند، بلکه گیاه را می‌فهمیده‌اند؛ آن‌چنان‌که در نقش‌های مفرغ‌ها، در نگاره‌های سفال، و در ترکیب آیینیِ ابزارهایشان، اثر گیاه دیده می‌شود: شاخه‌های برگ‌دار، گل‌هایی به‌سان خورشید، ریشه‌هایی چون بند ناف زمین.

کهن‌ترین یادگارهای انسانی زاگرس، چه در غار کلماکره و چه در دشت‌های کوهدشت و الشتر، همیشه در پیوند با گیاه بوده‌اند. گیاهان نه فقط به‌عنوان خوراک، دارو یا مصالح، بلکه به عنوان رمزهایی از کیهان، شفا، مرگ و تولد بازنمایی می‌شدند.

برآوردها می‌گویند که 2000 گونه‌ گیاهی در لرستان شناسایی شده‌اند؛ که از این میان، ده‌ها گونه فقط در دامنه‌های خاصی از زاگرس می‌رویند. جنگل‌های بلوط ایرانی ستون فقرات پوشش گیاهی این استان را می‌سازند.

در کنار آن‌ها، گونه‌های نادری از زالزالک، بنه، گون، شیرین‌بیان، اسپند، آویشن، گل‌گاوزبان کوهی، ریواس، و ده‌ها گونه‌ی دارویی، صنعتی و مرتعی در تنوعی حیرت‌انگیز دیده می‌شوند.

در سرزمینی چون لرستان که هنوز واژگان کشاورزی و دامداری در گویش مردمان، بوی هزار سال می‌دهد، فراموشی پوشش گیاهی، نه‌فقط از دست‌دادن چند برگ و ریشه، که به‌مثابه بریدن ریشه‌ی فرهنگی‌ست.

گیاهان این منطقه، از بلوط گرفته تا ریواس و کما، بخشی از زبان و آیین مردم‌اند. افسانه‌ها، طب سنتی، خوراک‌ها، ابزارهای موسیقی، آیین‌های آیینی و سوگواری، همه در پیوندی دیرینه با طبیعت زاگرس شکل گرفته‌اند.

حالا باغ گیاه‌شناسی زاگرس، فقط محل نگهداری گل و گیاه نیست؛ آخرین ایستگاه صیانت از حافظه‌ گیاه در لرستان است. گونه‌هایی که دیگر در دامنه‌های دوردست دیده نمی‌شوند، یا به‌سختی ریشه می‌دوانند، در این باغ دوباره کاشته می‌شوند، تا شانس دوباره‌ای برای زیستن بیابند.

انتهای پیام/ 644