بررسی علمی بحران آب در قم؛ روایت یک بحران بی‌صدا
به گزارش بخش استانها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از قم، بحران آب و محیط زیست، یکی از جدی‌ترین چالش‌های قرن حاضر است که نه‌تنها کشورهایی با اقلیم خشک و نیمه‌خشک را تحت تأثیر قرار داده، بلکه بسیاری از مناطق جهان را با خطرات جدی زیستی، اقتصادی و اجتماعی مواجه کرده است. ایران به‌عنوان یکی از کشورهایی که در دهه‌های اخیر با کاهش چشمگیر منابع آب تجدیدپذیر، افزایش دمای متوسط سالانه، تغییرات الگوی بارندگی و افت سطح آبهای زیرزمینی روبه‌رو بوده، اکنون در وضعیت “بحران آبی” قرار دارد؛ وضعیتی که بر اساس شاخص‌های جهانی و هشدارهای متعدد متخصصان، از مرحله تنش عبور کرده و به مرزهای تهدید امنیت ملی نزدیک شده است.
استان قم، به‌عنوان یکی از خشک‌ترین و کم‌بارش‌ترین نقاط کشور، در دهه‌های اخیر با چالشی پیچیده و چندبُعدی در حوزه منابع آب و محیط زیست مواجه بوده است. بحرانی که دیگر نمی‌توان آن را صرفاً «تنش آبی» نامید؛ بلکه بسیاری از کارشناسان آن را «نقطه بی‌بازگشت» در چرخه اکولوژیکی منطقه تلقی می‌کنند. وضعیت منابع آب تجدیدپذیر، افت شدید سطح آبهای زیرزمینی، گسترش فرونشست زمین، افزایش نرخ تبخیر ناشی از گرمایش اقلیم، و نیز نبود سازوکارهای شفاف برای مدیریت داده‌ها و اطلاع‌رسانی عمومی، همگی مؤید آن است که قم در مسیر مخاطره‌آمیزی قرار گرفته که آینده حیات انسانی، کشاورزی و حتی سکونت‌پذیری را تهدید می‌کند.
بر اساس آمار رسمی و پژوهش‌های مستقل دانشگاهی، متوسط افت سالانه‌ی سطح آب زیرزمینی در قم به حدود 70 سانتی‌متر رسیده است. رقمی که به‌تنهایی می‌تواند نشانه‌ای از بحران‌های ساختاری عمیق در مدیریت منابع طبیعی باشد. در عین حال، کارشناسان نسبت به تخریب برگشت‌ناپذیر سفره‌های آب زیرزمینی هشدار داده‌اند؛ پدیده‌ای که نه‌تنها امکان ذخیره‌سازی مجدد آب را از بین میبرد، بلکه زمینه‌ساز فرونشست زمین، ترک، مشکلات شریانهای زیرساختی و حتی بی‌ثباتی سازه‌های شهری است.
در همین راستا، خبرگزاری تسنیم در قالب پرونده‌ای ویژه به بررسی ابعاد مختلف زیست‌محیطی و آبی استان قم پرداخته و در همین چارچوب در این شماره به سراغ دکتر طاهر رجایی، استاد تمام گروه مهندسی عمران دانشگاه قم رفتیم که جز دو درصد پژوهشگران برتر جهان قرار گرفته و دارای مقالات زیادی در سطح جهانی است و در حوزه مهندسی آب و محیط‌زیست در زمینه‌های هیدرولوژی، سازه‌های هیدرولیکی، مدلسازی و پیش‌بینی پارامترهای کیفی و زیست محیطی رودخانه‌ها، آبهای زیرزمینی و مخازن سدها تخصص دارند.
مشروح این گفتگو را در ادامه می‌آید:
تسنیم: به طور کلی وضعیت منابع آب سطحی و زیرزمینی در استان قم را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
رجایی: ایران اقلیمی خشک و نیمه‌خشک دارد. در سال 1375، میزان آب تجدیدپذیر کشور حدود 130 میلیارد مترمکعب بوده که این رقم در سال 1404 به حدود 94 میلیارد مترمکعب رسیده؛ (این یعنی کاهش حدود 30 درصدی منابع آب تجدیدپذیر). طبق شاخص‌های علمی بین‌المللی، ما از مرحله “تنش آبی” عبور کرده و وارد مرحله “بحران آبی” شده‌ایم. کشورمان طی پنج سال گذشته به صورت متوالی درگیر خشکسالی بوده است. این تداوم خشکسالی، مشکلات و چالش‌های بسیاری ایجاد کرده و قاعدتا شرایط سال پنجم خشکسالی به‌مراتب دشوارتر از سال‌های نخستین است. به گفته مسئولان، براساس داده‌های آماری 57ساله کشور، سال جاری (تا این تاریخ) از نظر شدت خشکسالی در رتبه چهارم قرار دارد.
تسنیم: چرا در سال‌های گذشته هشدارها و اقدامات جدی در این زمینه به اندازه کافی نشد؟
رجایی: این بحران توسط کارشناسان و مسئولان دلسوز در سال‌های اخیر، به‌ویژه طی یک دهه اخیر، بارها هشدار داده شده است. از جمله می‌توان به هشدارهای مرحوم پروفسور کردوانی اشاره کرد. وی چندین سال قبل هشدار داده بودند که در آینده‌ای نزدیک (طی 5 سال)، تنش آبی به درگیری و منازعه بین استانها و شهرها خواهد انجامید. کمااینکه شاهد منازعات آبی میان برخی استانها بوده‌ایم. متخصصان و کارشناسان مختلف نیز طی چندین سال گذشته، نشست‌ها، کنفرانسها و مقالات متعددی در این زمینه منتشر کرده‌اند که نشان از افزایش دغدغه‌ها در حوزه آب و محیط زیست دارد.
واقعیت آن است که وضعیت بحرانی کنونی، نیازمند توجهی فراگیر از سوی آحاد جامعه، مسئولان و مدیران، نمایندگان مجلس، رسانه‌ها و دستگاههای فرهنگی کشور است تا این دغدغه به یک گفتمان عمومی تبدیل شود. در برخی شهرها، کارشناسان نسبت به احتمال وقوع پدیده‌ی «تخلیه‌ی سرزمینی» در یک تا دو دهه آینده هشدار می‌دهند؛ امری که ممکن است در صورت عدم برنامه ریزی مناسب و عدم انجام اقدامات کافی، در بازه‌ی زمانی 10 تا 20 سال آینده، استان قم را نیز درگیر کند. بنابراین، ضرورت پرداختن جدی به این موضوع کاملاً مشهود است.
تسنیم: مهم‌ترین چالش‌ها و محدودیتهای منابع آبی استان در شرایط فعلی کدام‌اند؟
رجایی: بر اساس اطلاعات و آمار و نظرات کارشناسان، یکی از مهم‌ترین معضلات استان، مسأله‌ی فرونشست زمین و افت تراز آبهای زیرزمینی است. در کنار این موضوع، پدیده‌ی ریزگردها نیز از چالش‌های جدی است که یکی از عوامل اصلی آن، همان افت سطح آبهای زیرزمینی است. معضل ریزگردها یکی از مهم‌ترین مسائلی است که در سال‌های اخیر مشکلات فراوانی ایجاد کرده است. موضوع گسترش بیابان، فرسایش خاکها و ایجاد گرد و غبار دارای اثرات زیانبار زیست محیطی و انسانی است که بایستی با در نظرگیری تمهیدات و بودجه های مناسب، مورد توجه و اهتمام مسئولان قرار گیرد.
تسنیم: وضعیت کاهش سطح آب زیرزمینی در قم چگونه است؟
رجایی: طبق گفته‌ی مسئولان مربوطه، در استان قم به‌طور میانگین سالانه حدود 70 سانتی‌متر کاهش سطح آب زیرزمینی داریم. در یکی از جلسات اخیر نیز مطرح شد که در طی سه چهار دهه گذشته، کسری مخزن آبخوان‌های استان قم حدود 2 میلیارد مترمکعب برآورد شده است. کاهش سطح آب زیرزمینی موجب فرونشست زمین می‌شود که پیامدهای جبران‌ناپذیری برای بناها، سازه‌های تاریخی، زیرساخت‌ها، خطوط ریلی و جاده‌ها دارد. با فرونشست و کاهش حجم بافت خاک، در صورت ورود آب نیز دیگر امکان ذخیره‌سازی کامل آن در آبخوان وجود نخواهد داشت. به بیان دیگر، وقتی آبخوان همچون یک اسفنج فشرده می‌شود، دیگر به حالت اولیه بازنمی‌گردد و قابلیت ذخیره‌پذیری خود را از دست می‌دهد. متأسفانه در سطح جهانی، ایران جزو سه کشور نخست از نظر نرخ فرونشست زمین است.
تسنیم: به نظر شما مهم‌ترین موانع در مسیر دسترسی آزاد به داده‌های مرتبط با منابع آب و محیط زیست در ایران چیست؟ و چگونه می‌توان با ایجاد شفافیت و اطلاع‌رسانی عمومی، مشارکت جامعه را در مدیریت بحران آب افزایش داد؟
رجایی: از جمله مباحث بسیار مهم در حوزه آب و محیط زیست، مسئله‌ی داده‌ها و اطلاعات آماری است. منظور، داده‌های بارش، هواشناسی، رودخانه‌ها، منابع آب زیرزمینی، سدها و تالاب‌ها و … است. هرچند وضعیت کشور در سال‌های اخیر در زمینه‌ی ثبت و ضبط داده‌ها بهبود یافته، اما همچنان در زمینه‌هایی نظیر کفایت آماری، دقت، ثبت، نگهداری و انتشار داده‌ها با چالش‌هایی مواجه هستیم. یکی از راهکارها، تسهیل دسترسی به این داده‌ها برای جوامع علمی و دانشگاهی است. به نظر عمده این اطلاعات و داده های آب و محیط زیست محرمانه محسوب نمی‌شوند، لذا پیشنهاد می شود در اختیار محققان، اساتید، دانشجویان و حتی در مواقعی برخی داده ها در معرض دید و توجه عموم مردم قرار گیرند.
برای نمونه، صداوسیما می‌تواند به‌صورت منظم اطلاعاتی مانند وضعیت مخازن سدها، میزان بارندگی، درصد کاهش نسبت به میانگین بلندمدت یا میزان افت آبهای زیرزمینی را اطلاع و نمایش دهد. همچنین اطلاع‌رسانی در مورد مصرف آب در ایام خاص مانند تعطیلات نوروزی یا تابستان، که به افزایش فشار بر شبکه‌ی آبرسانی منجر می‌شود، می‌تواند به آگاهی عمومی و در نتیجه کاهش و مدیریت مصرف آب کمک نماید.
تسنیم: عدم دسترسی به داده‌های آب و محیط زیست چه مشکلاتی در پی دارد؟
رجایی: عدم دسترسی به داده‌های آب و محیط زیست، روند تحقیق و پژوهش‌ها را با مشکل مواجه می‌سازد و در این حالت، جامعه نیز به این مسائل و مشکلات، اهمیت خاصی نمی‌دهد. در خیلی موارد دانشجویان و محققین برای انجام پایان‌نامه یا تحقیق در زمینه آلودگی منابع آب یا داده‌های مربوط به مخازن سدها و …، به‌راحتی نمی‌توانند اطلاعات موردنیاز را از دستگاههای اجرایی زیربط دریافت کنند. البته این موضوع محدود به استان قم نبوده و عمدتا در کل کشور وجود دارد.
لازم است مسئولان تمهیداتی بیندیشند تا با ایجاد سازوکارهای مشخص، تمهیدات مناسب، افزایش بودجه‌ی اختصاص‌یافته و سایر راهکارها، امکان دسترسی راحتتر و آزادتر به داده‌های آب و محیط زیست فراهم شود. این اقدام، هم به تحقیقات دانشگاهی و کاربردی و هم فرهنگ عمومی مردم (در زمینه آب و محیط زیست) و هم به مطالعات مهندسین مشاور در پروژه‌های اجرایی کمک شایانی خواهد نمود.
تسنیم: در کشورهای دیگر این آیا داده‌ها به راحتی در اختیار نخبگان و متخصصان قرار می گیرد؟
رجایی: در حال حاضر در کشورهای پیشرفته سامانه‌هایی وجود دارد که اطلاعات و آمار روزانه و حتی مواردی بصورت آنلاین از پارامترهای رودخانه ها نظیر عمق و دبی جریان و در مواردی از کیفیت آب (نظیر pH، رسوب، شوری و سایر پارامترهای زیست محیطی) را در اختیار عموم قرار می‌دهند. برای مثال، در مورد رودخانه می‌سی‌سی‌پی، کاربران می‌توانند در هر لحظه به داده‌های آنلاین عمق، تراز و دبی جریان رودخانه و … در ایستگاه‌های آبسنجی دسترسی داشته باشند.
در کشور ما، متأسفانه نه تنها ثبت و ضبط این داده‌ها به میزان کافی صورت نمی‌گیرد، بلکه دسترسی به آن‌ها نیز با محدودیتهای متعددی مواجه است. برخی از سازمانها از انتشار عمومی داده‌ها خودداری می‌کنند، در حالیکه این رویکرد می‌تواند منجر به کاهش آگاهی عمومی و عدم درک عمق بحران شود. به عنوان نمونه، بسیاری از مردم از افت سطح آبهای زیرزمینی یا خالی بودن 60 – 70 درصدی برخی از مخازن سدها بی‌اطلاع هستند. این موضوع به‌ویژه برای کشاورزان نیز حائز اهمیت است.
تسنیم: در استان قم بیشترین فشار بر منابع آبی از چه مسئله ای است؟
رجایی: اگرچه در استان، چاه‌های غیرمجاز، مشکلات و تنشهای منابع آبی ایجاد می‌کنند (طبق برخی صحبت‌ها و نظرات غیر رسمی، در حدود 20 درصد)، اما بیشترین فشار بر منابع آب، ناشی از برداشت‌های بی‌رویه از چاه‌های مجازی است که بیش از ظرفیت تعیین‌شده مصرف دارند. لازم است این واقعیت‌ها با شفافیت برای مردم، به‌ویژه کشاورزان، بازگو شود تا حساسیت و مسئولیت‌پذیری عمومی نسبت به بحران منابع آب افزایش یابد. در عین حال، تبلیغات گسترده استخرها، پارک‌های آبی و مراکز تفریحی آبی در خیابانها، رسانه‌ها، به‌ویژه صدا و سیما، باعث القای ذهنیتی نادرست در خصوص وضعیت منابع آبی می‌شود. این پیام‌های متناقض می‌تواند نگاه جامعه را نسبت به بحران آب منحرف کند یا دچار شک و تردید نماید.
تسنیم: تغییرات اقلیمی چه روندهایی را در الگوی بارش، تبخیر و منابع آبی استان قم ایجاد کرده‌اند؟
رجایی: به‌طور کلی در دو سه دهه اخیر، میانگین افزایش دمای کشور حدود نیم درجه سانتی‌گراد در هر دهه بوده است؛ در استان قم این افزایش حتی کمی بیشتر نیز گزارش شده است. این افزایش دما باعث بالا رفتن نرخ تبخیر و کاهش منابع آب تجدیدپذیر شده است. همچنین کاهش بارش‌ها در برخی مناطق به میزان 10 تا 30 درصد مشاهده شده و الگوی بارش نیز دستخوش تغییراتی شده است؛ به‌گونه‌ای که نقاط بیشینه و کمینه (پیک و کف بارش‌ها) جابجا شده و شدت خشکسالی‌ها و سیلاب‌ها افزایش یافته است.
در بحث مهندسی آب، لازم است این تغییرات اقلیمی در طراحی سازه‌های هیدرولیکی (نظیر سدها و سرریزها) و سامانه‌های کنترل سیلاب مد نظر قرار گیرد. امروزه، لحاظ‌کردن اثر تغییر اقلیم در محاسبه دوره‌های بازگشت بارندگی و سیلاب‌ها به عنوان یک ضرورت مهندسی در حال مطرح‌شدن است، در حالی که این موضوع در گذشته چندان جدی گرفته نمی‌شد.
تسنیم: طرح‌هایی مانند انتقال آب از سد کوچری چه تأثیری بر وضعیت منابع آبی استان داشته‌اند؟
رجایی: سد کوچری در حال حاضر حدود 70 – 80 درصد (بسته به شرایط آب پشت سد) آب شرب استان قم را تأمین می‌کند و تأثیر مثبتی بر بهبود کیفیت آب شرب استان داشته است، اما مسئله پایداری این منابع و تداوم تأمین آب از منابع برون‌استانی در بلندمدت، نیازمند بررسی و آینده نگری در این مساله است.
تسنیم: الگوی مصرف آب در بخش‌های خانگی، کشاورزی و صنعتی استان قم را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
رجایی: طبق آمار و نظرات کارشناسان (البته اختلاف نظرهایی هم وجود دارد)، حدود 80 درصد از آب استان قم به بخش کشاورزی اختصاص دارد. بنابراین، ارتقاء بهره‌وری، فرهنگ سازی، مدیریت مصرف و تقاضا، اصلاح الگوی کشت و به‌کارگیری فناوری‌های نوین آبیاری و … در این بخش باید با جدیت دنبال شود. مصرف آب در بخش‌های شرب، صنعت و محیط زیست استان، جمعا زیر 20 درصد است. در بخش صنعت هم، استفاده مجدد از پساب و بازچرخانی آب با توجه به محدودیتهای شدید منابع آبی استان، ضروریست.
تسنیم: با توجه به محدودیت شدید منابع آبی، تداوم کشاورزی سنتی در استان قم از منظر علمی و اقتصادی توجیه‌پذیر است؟
رجایی: اتخاذ هر تصمیمی در این زمینه، نیازمند رویکرد بین‌بخشی و هماهنگی میان نهادهای مسئول و همچنین سازمانهای حاکمیتی است. در صورت کاهش نقش کشاورزی در معیشت مردم، باید راهکارهای جایگزین برای تأمین معیشت ساکنان استان طراحی و اجرایی شود. بدون تردید، کشاورزی امروز باید به سمت بهره‌گیری از فناوری‌های نوین حرکت کند. یکی از این فناوری‌ها، توسعه کشت گلخانه‌ای است. همچنین سیستم‌های نوین آبیاری تحت فشار، استفاده از هوش مصنوعی، پایش تصاویر ماهواره‌ای، برآورد دقیق نیاز آبی، آبیاری هوشمند و پایش هوشمند منابع، از جمله ابزارهایی هستند که می‌توانند در افزایش بهره‌وری و کاهش هدررفت منابع نقش مؤثری ایفا کنند.
بر همین اساس، باید تأکید کرد که مسیر کشاورزی نوین از دل فناوری، تحقیقات، نوآوری و … می‌گذرد. بنابراین لازم است مسئولان، محققان و کارشناسان مرتبط در این حوزه نظرات تخصصی و راهکارهای خود را ارائه دهند. البته در محافل علمی، تحقیقات و بحث‌های متعددی در این زمینه صورت می‌گیرد و راهکارهایی نیز پیشنهاد می‌شود، اما مسأله اصلی، اجرایی‌شدن این راهکارهاست که در آن دستگاه‌ها و ارگانهای مختلف باید با هماهنگی و جدیت عمل کنند.
تسنیم: آیا تاکنون سامانه‌ای برای مدیریت هوشمند و پایش مصرف آب در استان اجرا شده است؟ دانشگاهها و مجامع علمی در این بین چه نقشی را ایفا می‌کنند؟
رجایی: برخی پروژه‌ها در حوزه آب و فاضلاب و مدلسازی هوشمند منابع آب در استان اجرا شده‌اند، اما میزان موفقیت، درصد پوشش شبکه و اثرگذاری آن‌ها نیازمند بررسی دقیق‌تر و ارائه اطلاعات توسط سازمانهای مربوطه است. محققین دانشگاهی (در دانشگاه ما و سایر دانشگاهها) نیز تحقیقات زیادی در زمینه مدلسازیهای هوشمند و … انجام داده‌اند، که عمدتا نیز دیده نمی شوند و ارتباط با صنعت خوبی بین دانشگاهها و سازمانها برقرار نیست.
بطور کلی نقش دانشگاهها و محققان در توسعه فناوری‌های نوین در حوزه کشاورزی و منابع آب و محیط زیست بسیار پراهمیت است. به نظر می‌رسد ظرفیت‌های علمی و پژوهشی در استان قم در زمینه آب آن‌گونه که باید، به کار گرفته نشده است. لازم است برآورد شود که طی یک دهه گذشته، نهادهای اجرایی امر آب استان نظیر شرکتهای آب منطقه‌ای، آب و فاضلاب، محیط زیست، جهاد کشاورزی و … تا چه میزان بودجه پژوهشی برای همکاری با دانشگاهها اختصاص داده‌اند.
تسنیم: آیا دستگاههای اجرایی حمایت‌های لازم را از کارهای پژوهشی و علمی دانشگاهی انجام می‌دهند؟
رجایی: به گمان بنده، این بودجه‌های پژوهشی دستگاههای اجرایی مرتبط با آب و محیط زیست، بسیار کم بوده است. این در حالیست که بهره‌گیری از توان علمی دانشگاهها، استادان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی (بویژه دکتری) می‌تواند نقش مهمی در حل چالش‌های زیست‌محیطی و آبی استان و کشور ایفا کند. اگر پروژه‌های علمی بطور مناسبی در قالب همکاری صنعت و دانشگاه تعریف شوند، برخی از مشکلات علمی و فنی سازمانهای اجرایی برطرف خواهد شد. چنین مشارکتی می‌تواند بستر شکل‌گیری راه‌حل‌های علمی و نوآورانه را در حوزه آب و محیط زیست و کشاورزی را فراهم کند.
تسنیم: چه چالش‌هایی در مسیر همکاری دانشگاه و دستگاهای اجرایی وجود دارد؟
رجایی: از چالش‌های اساسی در مسیر تعامل دانشگاه با سازمانهای اجرایی، می توان نکات و مواردی را از بعد دانشگاهی بیان داشت. زمانی که استاد دانشگاه تصمیم می‌گیرد با سازمانی همکاری کرده و طرحی تحقیقاتی و کاربردی انجام دهد، در عمل با موانع مختلف روبرو می‌شود. در بسیاری از موارد، مبلغ ریالی قراردادهای پژوهشی (بویژه در شهرهایی غیر از تهران) هم کم است و هم به گونه‌ایست که پس از کسورات مربوطه (بالاسری دانشگاه، هزینه های انجام طرح و …)، معمولا تنها حدود 20 الی 40 درصد از کل اعتبار طرح به مجری (هیات علمی) اختصاص می یابد. بعنوان مثال از یک طرح پژوهشی صد یا دویست میلیون تومانی، رقم ریالی قابل توجهی به فرد هیات علمی تعلق نمی گیرد، آنهم معمولا سه چهار سال بعد از روزی که فرد شروع به نوشتن پروپوزال طرح نموده است!
بطور کلی نه‌تنها انگیزه مالی مناسبی وجود ندارد، بلکه فرآیندهای اداری و بروکراسی پیچیده نیز مانعی جدی در مسیر اجرای این نوع طرح‌های دانشگاهی است. به‌عنوان نمونه، استاد دانشگاه باید از ابتدای نگارش پروپوزال تا دریافت نامه اختتام قرارداد، عمده مراحل کار را پیگیری نماید. افزون بر این، در فرآیند طولانی اجرای پروژه (از صفر تا صد) و در تعامل با ادارات و سازمانها، به‌ویژه در زمینه‌هایی مانند دریافت داده‌ها، ارزیابی طرح، هماهنگی‌های بین‌دستگاهی و سایر موارد، ممکن است شان فرد هیات علمی رعایت نشود. این نوع مسائل باعث شده که بسیاری از اساتید از ورود به این مسیر دلسرد شوند و انگیزه ای نداشته باشند.
در کنار این موارد، از طرف دانشگاه و وزارت علوم نیز امتیازات و تشویقهای درخور و قابل توجهی برای این نوع همکاری‌ها در نظر گرفته نمی‌شود. در حالیکه انتشار مقاله و فعالیت‌های پژوهشی سنتی، نقش پررنگی در ارتقا و ترفیع اعضای هیئت علمی دارد، فعالیت‌هایی نظیر اخذ طرح پژوهشی، برگزاری همایش و نشست تخصصی، همکاری با کارگروه‌های تخصصی استانی یا مشارکت در پروژه‌های تحقیقاتی و میدانی، امتیاز و توجه قابل ملاحظه‌ای در نظام ارزیابی دانشگاهی ندارد. جمیع این نوع مسائل، از معضلات جدی در مسیر تحقق ارتباط مؤثر جوامع دانشگاهی و صنعت می باشد.
تسنیم: دانشگاهها و مجامع علمی در زمینه آب در استان قم با چه چالش‌هایی روبرو هستند؟
رجایی: از بعد دانشگاهی، یکی از چالش‌های اصلی در استان قم، کمبود شدید رشته‌ها و اساتید مرتبط با حوزه آب و محیط زیست مرتبط با آب است. برخلاف کلان‌شهرهایی مانند تبریز، مشهد، اصفهان و شیراز که عمدتا دارای دانشکده‌های تخصصی و گروه‌های آموزشی متنوع در حوزه‌های عمران، محیط زیست، آبیاری، جغرافیا، آبخیزداری، کشاورزی، آمایش سرزمین و شاید حتی جامعه‌شناسی آب هستند، استان قم از این منظر بسیار محدود عمل کرده است. دانشگاه‌های قم در زمینه رشته‌های فنی و تخصصی مرتبط با مهندسی آب و محیط زیست، ساختار واساتید هیات علمی زیادی ندارند.
تسنیم: آیا در دانشگاه‌های استان به اندازه کافی اساتید و هیئت علمی متخصص در حوزه آب داریم؟
رجایی: خیر. به عنوان نمونه در حال حاضر در دانشگاه قم که دانشگاه جامع و مادر استان هست، تنها 5 نفر هیات علمی در حوزه تخصصی آب فعالیت می‌کنند؛ در حالیکه در کلان‌شهرهای یادشده، تعداد اعضای هیئت علمی در این نوع رشته‌ها، خیلی زیاد و متنوع می باشد. این در حالی است که با توجه به اقلیم و شرایط خشک استان قم، وجود چنین رشته‌هایی (به همراه اساتید متخصص) کاملا ضروری است. لازم است این چالش از سوی دانشگاهها و وزارت علوم مورد بازنگری و پیگیری قرار گیرد تا زمینه برای توسعه رشته‌های کاربردی و افزایش تعامل صنعت و دانشگاهها در زمینه آب و محیط زیست در استان قم فراهم شود.
از سوی دیگر، بخشی از مشکلات مربوط به مدیریت منابع آب و بهره‌وری کشاورزی در استان، به حوزه‌های فنی و مهندسی محدود نمی‌شود، بلکه ریشه در ابعاد رفتاری، فرهنگی و جامعه‌شناختی دارد. بسیاری از موانع موجود در مسیر اجرای سیاست‌ها و طرح‌ها، نه به ضعف علمی، بلکه به مشکلات ساختاری، ضعف فرهنگ مصرف و عملکرد نهادهای ذی‌ربط و ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان مربوطه بازمی‌گردد. در نتیجه، نقش رشته‌هایی مانند جامعه‌شناسی، مدیریت، علوم رفتاری و … در این حوزه‌ها نیز بسیار برجسته و تعیین‌کننده است.
اگر رسانه‌ها یا فعالان حوزه مطبوعات بخواهند در سطح استان قم، به سراغ متخصصان هیات علمی حوزه آب بروند، با مشکل کمبود اعضای هیات علمی مواجه خواهند شد. به نظر دستگاههای اجرایی آب استان نیز با اعضای هیات علمی محدودی ارتباط دارند. مشکل دیگر نیز این است که برخی از متخصصان دانشگاهی این زمینه، بومی استان قم نبوده و در تهران یا شهرهای دیگر سکونت دارند و برای تدریس و انجام فعالیت‌های دانشگاهی به قم رفت‌وآمد می‌کنند.
تسنیم: باتوجه به وضعیت بحرانی آب در قم، در سال‌های اخیر آیا سمینارها و نشست‌های تخصصی ملی و منطقه‌ای زیادی در این زمینه برگزار شده است؟
رجایی: متاسفانه طی یکی دو دهه گذشته، تعداد نشست‌ها، سمینارها، هم اندیشیها و همایش‌های مرتبط با بحث آب، در استان قم در مقایسه با کلان‌شهرهای دیگر، به‌مراتب کمتر بوده است. رفع این مساله و گسترش اهمیت و توجه به مباحث آب و محیط زیست، عزم و همکاری بیشتر دستگاههای اجرایی و دانشگاهها و نیز رفع موانع بیان شده را می طلبد.
گفتگو از اسما صادقی
انتهای پیام/