یادداشت| زیارت جامعه کبیره و نقش امام هادی(ع) در استمرار اربعین
به گزارش بخش استانها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از قم، زیارت جامعه کبیره، از آثار ارزشمند و بی‌بدیل امام هادی(ع)، منشوری جامع برای شناخت جایگاه، شأن و صفات اهل‌بیت(ع) است؛ متنی که با عمق، بلاغت و استواری ویژه خود، خطوط بنیادین امامت، رهبری و ولایت الهی را ترسیم می‌کند و باور شیعی را به نحوی نظام‌مند صورت‌بندی می‌نماید.
واقعه عاشورا تجسم عملی همین حقیقت‌های ناب و آموزه‌های زلال است؛ قیام امام حسین(ع) امتداد همان رسالت ایمانی و معرفتی است که در زیارت جامعه کبیره بازتاب یافته است. از این منظر، پیوند میان بنیان‌های معرفتی زیارت جامعه کبیره و اهداف نهضت حسینی، جلوه‌ای از تداوم رسالت الهی اهل‌بیت(ع) در هدایت و اصلاح جامعه اسلامی است.
از سوی دیگر، امام هادی(ع) در شکل‌دهی، تعمیق و تثبیت فرهنگ زیارت و خصوصاً زیارات جامعه، نقش بی‌بدیلی داشتند؛ ایشان با تعلیم زیارت جامعه کبیره و گسترش فرهنگ زیارت، منشأ تحکیم پایه‌های معرفتی شیعه، تداوم شعائر حسینی و حفظ هویت دینی در دوران اختناق عباسیان شدند.
این رویکرد جامع فرهنگی و معرفتی، زمینه‌ساز استمرار و شکوفایی مناسک مهمی همچون زیارت اربعین گردید؛ هرچند زیارت مخصوص اربعین در لفظ از ائمه پیشین نقل شده، اما امتداد و تثبیت این مناسک، مرهون تعمیق فرهنگ زیارت و ولایت در فضای عصر امام هادی(ع) است.
به بیان دیگر، امام هادی(ع) با طراحی و تعلیم زیارات عمیق همچون زیارت جامعه کبیره، پیروان اهل‌بیت(ع) را با مفاهیم بنیادین امامت و ولایت آشنا ساختند و فرهنگ تمسک به زیارات و ارتباط معنوی با امامان را در دوره‌های فشار نظام‌مند نمودند؛ امری که مهم‌ترین زمینه‌ساز بقای مراسمی چون زیارت اربعین در تاریخ تشیع شد.
این یادداشت، با رویکرد تطبیقی و به استناد متون اصیل، به واکاوی پیوندهای معرفتی زیارت جامعه کبیره و اهداف نهضت عاشورا، و همچنین نقش محوری امام هادی(ع) در تعمیق و تثبیت شعائر حسینی به‌ویژه مراسم اربعین می‌پردازد؛ بدین ترتیب، تداوم معنوی عاشورا و زیارت اربعین را در هندسه اندیشه امامت و ولایت، بازخوانی می‌کند.
1. توحید و اصالت ایمان ناب
در آغاز زیارت جامعه کبیره، بر یکتایی حق تعالی و رسالت پیامبر بزرگ اسلام(ص) تاکید می‌شود: «أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ…»
این فراز، جوهره دعوت انبیا و هدف اصلی قیام سیدالشهداست. آنچنان که امام حسین(ع) در عاشورا فرمودند: «اگر دین پیامبر جز با کشته شدن من برپا نمی‌ماند، پس ای شمشیرها مرا دریابید.»
هدف امام، پاسداری از توحید ناب در عصر تحریف و انحطاط بود.
2. محوریت امامت و رهبری الهی
در زیارت جامعه، اهل‌بیت(ع) به عنوان حجت‌های الهی و جانشینان بر حق خداوند در زمین معرفی می‌شوند: «وَرَضِیَکُمْ خُلَفَاءَ فِی أَرْضِهِ، وَحُجَجًا عَلَىٰ بَرِیَّتِهِ…»
امام حسین(ع) نیز با صراحت هدف قیام خویش را اصلاح امت و احیای امر به معروف و نهی از منکر دانستند: إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِی أُمَّةِ جَدِّی أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَأَنْهَى عَنِ الْمُنْکَرِ…
«من برای اصلاح امت جدم قیام کردم، و می‌خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم.»
زیارت جامعه کبیره با تکرار عباراتی نظیر «پیشوای امت‌ها» و «ستون‌های سرزمین‌ها»، جایگاه رهبری و محوریت اهل‌بیت(ع) در هدایت جامعه اسلامی را به روشنی برجسته می‌سازد.
3. مبارزه با طاغوت و تثبیت مرز حق و باطل
زیارت جامعه کبیره به روشنی بر حقانیت مطلق اهل‌بیت(ع) تأکید می‌کند و بیزاری و دوری از دشمنان ایشان را به عنوان مرزی روشن میان حق و باطل مطرح می‌سازد: «وَالْحَقُّ مَعَکُمْ وَفِیکُمْ وَمِنْکُمْ وَإِلَیْکُمْ… مَنْ وَالَاکُمْ فَقَدْ وَالَى اللّٰهَ وَمَنْ عَادَاکُمْ فَقَدْ عَادَى اللّٰهَ…»
همین صراحت در مرزبندی میان جبهه حق و باطل ، همان شعله‌ای است که با قیام عاشورا فروزان شد. نقل است که امیرالمومنین(ع) فرمودند: “قال علی(ع): من رأى سلطاناً جائراً مستحلاً لحُرَم الله، ناکثاً لعهد الله، مخالفاً لسنة رسول الله(ص) یعمل فی عباد الله بالإثم والعدوان، فلم یغیّر علیه بفعل ولا قولٍ، کان حقاً على الله أن یدخله مدخله.”
«هر کس سلطان (حاکم) ستمگری را ببیند که حرمت‌های الهی را مباح می‌شمارد، پیمان خدا را می‌شکند، با سنت پیامبر خدا(ص) مخالفت می‌ورزد، و در میان بندگان خدا به گناه و ستم رفتار می‌کند؛ اما او در برابر این حاکم با عمل یا سخن، (اعتراض و) تغییری ایجاد نکند، بر خداوند واجب است که او را در سرنوشت و جایگاه همان ستمگر وارد کند.»**.»
4. احیای عدالت و امر به معروف و نهی از منکر
در فرازهای مکرر زیارت جامعه، اهل‌بیت(ع) مصلحان و پاسداران عدالت معرفی شده‌اند: «وَأَمَرْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ، وَنَهَیْتُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ…»
اصل امر به معروف و نهی از منکر نه تنها در سخنان امام حسین(ع) بلکه در صحنه عمل عاشورا نیز متجلی شد. امام حسین(ع) با قیام خود، به روشنی اعلام کردند که حفظ این اصل تنها به بیان زبانی محدود نمی‌ماند، بلکه باید در میدان عمل و جان‌فشانی نیز تحقق پیدا کند: «هدف من، امر به معروف و نهی از منکر است.»
5. جایگاه شفاعت، هدایــت و صراط مستقیم
در زیارت جامعه کبیره، اهل‌بیت(ع) به عنوان راه نجات، شفیعان حقیقی و صراط مستقیم الهی به مؤمنان شناسانده می‌شوند؛ مسیری که جز با پیروی و محبت آن‌ها، رستگاری و رسیدن به حقیقت ممکن نیست: «أَنْتُمُ الصِّراطُ الْأَقْوَمُ … وَشُفَعاءُ دارِ الْبَقاءِ… مَنْ أَتَاکُمْ نَجَا، وَمَنْ لَمْ یَأْتِکُمْ هَلَکَ…»
قیام امام حسین(ع) نیز مصداق گشوده شدن درهای هدایت بر امت و نجات ایشان از گمراهی بود: إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الإصْلَاحِ فِی أُمَّةِ جَدِّی… «من برای اصلاح برخاستم تا امت نجات یابد.»
6. ولایت؛ پیوند حقیقی با خدا
پیام مرکزی زیارت جامعه، ولایت الهی اهل‌بیت(ع) است: «مَنْ أَحَبَّکُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللّهَ، وَمَنْ أَبْغَضَکُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللّهَ…» امام حسین(ع) قیام و شهادت خود را در راستای پاسداری از همین پیوند مقدس تفسیر کردند و فرمودند: «کسی چون من با چون یزید بیعت نمی‌کند.»
ولایت طاغوت را صریحاً نفی کردند تا منطق قرآنی ولایت الهی زنده بماند.
7. بصیرت، ایمان و تمایز مؤمنان
زیارت جامعه، ایمان و شناخت صحیح را شرط پیروی حقیقی از اهل‌بیت(ع) می‌داند: «مُؤْمِنٌ بِکُمْ وَبِما آمَنْتُمْ بِهِ… مُتَمسِّکٌ بِکُمْ…» یاران سیدالشهدا(ع) با همین بصیرت و وفاداری، جاودانه شدند. امام در وصف آنان فرمود: «… و امّا بعد، إنّی لا أعلم أصحاباً أوفى و لا خیراً من أصحابی ولا أهل بیت أبرّ و أوصل من أهل بیتی…» «هیچ یارانی بهتر و وفادارتر از یاران خود نشناختم.»
زیارت جامعه کبیره را می‌توان به حق منشور کامل اندیشه امامت و ولایت دانست؛ مجموعه‌ای که تمامی آموزه‌های آن، پاسخی ژرف به نیازهای تاریخی انسان، از احیای توحید و دفاع از حقیقت تا اقامه امامت و عدالت، مرزبندی حق و باطل، و پاسبانی از خط ولایت و رسالت جهانی اهل‌بیت(ع) است. این حقایق بلند، جلوه‌ای روشن و عینی در قیام عاشورا یافت و نهضت حسینی را به معیار جاودانه مقابله با ظلم و ستم در تاریخ شیعه و اسلام تبدیل ساخت. هر کس با معرفت و بینش به این زیارت نظر افکند، ژرفای پیام عاشورا و نقش بی‌همتای امام حسین(ع) را در احیای معنویت و حیات امت اسلامی به درستی درمی‌یابد.
یادداشت از حسن عبدی‌پور، عضو گروه تفسیر پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
انتهای پیام/