وقف؛ پلی به سوی خدمت ماندگار
به گزارش بخش استانها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از قزوین، وقف به عنوان یکی از سنت‌های ماندگار اسلامی، نه‌تنها ریشه در تاریخ و فرهنگ ایران دارد، بلکه امروزه می‌تواند به‌عنوان ابزاری کارآمد در حل مشکلات اجتماعی و اقتصادی جامعه به کار گرفته شود. در آستانه 18 شهریور، روز وقف، گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام مصطفی مجیدی، مدیرکل اوقاف استان قزوین داشتیم تا درباره ضرورت کاربردی کردن وقف در زندگی مردم و نقش‌آفرینی نسل جدید به ویژه دانش‌آموزان در این عرصه بیشتر بدانیم.
تسنیم: چرا در فرهنگ اسلام، از بین تمام احکام الهی از وقف به عنوان صدقه جاریه یاد می‌شود؟
همان‌طور که مستحضرید در طول تاریخ انسان‌های زیادی از جمله دانشمندان علوم مختلف به دنبال اکسیر جاودانگی بوده‌اند تا به آن دست پیدا کنند. ما مسلمان‌ها معتقدیم که جاودانگی جسم دنیایی عملاً امکان‌پذیر نیست و بالاخره همه انسان‌ها پس از مدتی زندگی از این دنیا خواهند رفت. از سوی دیگر اسلام راز جاودانگی را برای انسان‌ها ترسیم کرده است. در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که سه چیز، انسان را در دنیا جاودانه می‌کند:
اول: فرزند صالح؛ که تا هر زمان نام و یاد این انسان بر کره خاکی زنده باشد، اموات و پدر و مادر او هم مورد احترامند. دوم: عالِم؛ یعنی هر کسی که به واسطه علمش به بشریت خدمت کرده است و در تاریخ ماندگار شده است و سوم: صدقه جاریه؛ در صدقه، وقتی شما پولی را به نیازمندی می‌دهید، آثار این کار خیر شما همان موقع تمام می‌شود.
اما این که چرا به وقف، صدقه جاریه می‌گویند به این دلیل است که در این جا آثار و برکات اقدام شما استمرار پیدا کرده و تا مدت زمان طولانی دیده می‌شود. به عبارت دیگر وقتی واقف، بخشی از اموالش را وقف می‌کند بدین منظور که درآمد و یا منافع حاصل از آن در فلان مسیر خاصی هزینه و استفاده شود، در واقع صدقه‌ای را که می‌توانست یک‌بار ببخشد و تمام شود، آن را حبس کرده و درآمد و منافعش را کثرت می‌دهد تا انسان‌های زیادی بتوانند از این اقدام نیکوکارانه او بهره‌مند شوند. به عنوان مثال هزار سال پیش خانمی به نام خدیجه بنت بدیها قناتی را در قزوین وقف کرد. در گذشته از آب آن برای مصارف آشامیدنی استفاده می‌شد و امروز فضای سبزی را که مردم از آن بهره می‌برند، از طریق این قنات آبیاری می‌شود.
تسنیم: فرهنگ وقف از چه جایگاهی در میان مردم ما برخوردار است و آیا قبل از اسلام، ایرانیان اقدام به وقف می‌کردند؟
به طور کلی احکام الهی در اسلام دو حالت دارند؛ یا امضایی هستند یا انشایی. احکام انشایی به آن دسته از احکام گفته می‌شود که صرفاً در دین مبین اسلام موضوعیت داشته و خداوند متعال تکلیفی را به پیامبر اکرم(ص) ابلاغ کرده تا ایشان آن را بین مردم ترویج دهند. احکام امضایی هم به آن دسته از احکام می‌گویند که قبل از بعثت پیامبر اسلام وجود داشته و پیامبران الهی و مردم در ادوار گذشته به آن عمل می‌کرده‌اند و وقتی محضر پیامبر اسلام(ص) عرضه شدند، پیامبر آنها را تأیید و مردم را به اجرای آن تشویق کرده‌اند. وقف جزو احکام امضایی است و قبل از اسلام، در ادیان و فرهنگ‌های دیگر وجود داشته است؛ حال ممکن است عنوان آن با آنچه که ما وقف می‌نامیم متفاوت بوده باشد.
تسنیم: با توجه به این که در گذشته سازمانی تحت عنوان اوقات وجود نداشته تا اموال وقف شده را مدیریت و نگهداری کند، مردم چگونه اقدام به وقف می‌کردند؟
شاید برایتان جالب باشد، ولی وقف جزو قدیمی‌ترین سازمان‌های ایران است. وزارت وقف و مستظرفه خیلی قبل‌تر از وزارتخانه‌های کنونی وجود داشته است و قانون ابتدایی وقف متعلق به دهه 1270 هجری شمسی است. قبل از آن، هم باعث و بانی و هم مدیریت اموال وقف شده با علما بوده است؛ به گونه‌ای که دستخط علما پای بسیاری از وقف‌نامه‌های قدیمی وجود دارد. حال یا خودشان واقف و متولی بوده‌اند و یا مردمی که اموالی را وقف می‌کردند، علما را متولی موقوفات قرار می‌دادند. البته در مواردی هم فردی از خاندان خودشان را به عنوان متولی موقوفه قرار می‌دادند تا موقوفه را اداره کند و این مسئله همچنان ادامه دارد.
تسنیم: پس سازمان اوقاف، اداره کدام بخش از موقوفه‌ها را بر عهده دارد؟
طبق قانون، سازمان اوقاف متولی آن دسته از موقوفاتی است که امروزه متولی ندارد یا موقوفاتی که واقفی برای آنها مشخص نشده است و در آن زمان در اختیار حاکم شرع یا علما بوده و امروزه تحت مدیریت سازمان اوقاف درآمده است. در غیر این موارد، ما فقط بر موقوفه‌های خاص نظارت داریم.
تسنیم: آیا منافع و درآمد حاصل از وقف همانند خمس و زکات باید در جای مشخصی مصرف شود یا نه؟
نه این‌طور نیست؛ بلکه کاملاً به نظر و نیت واقف بستگی دارد و می‌تواند موضوعات متعددی را در بر بگیرد؛ مشروط بر آن که خلاف شرع نباشد.
تسنیم: در سال‌های گذشته، ایرانی‌ها به ویژه مردم استان قزوین اغلب در چه حوزه‌هایی اقدام به وقف کرده‌اند؟
قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، وقف‌ها عمدتاً در حوزه خیرات و مبرّات، فقرا، درماندگان، عتبات و اهل‌بیت، ازدواج و برخی مسائل فرهنگی بود. اما پس از انقلاب اسلامی، دایره موضوعی وقف بسیار گسترده شد و موارد متعدد و متنوعی را شامل شده است؛ به‌گونه‌ای که تا کنون در کل کشور حدود 820 نیت وقف ثبت شده است. در قزوین، این آمار حدود 75 نیت است.
تسنیم: به طور کلی واقفین از چه تیپ و قشری هستند و آیا لزوماً آدم‌های سرمایه‌دار و ثروتمند اقدام به وقف می‌کنند یا سایر افراد هم می‌توانند این کار را انجام می‌دهند؟
در گذشته شاید این نگاه درست بوده باشد؛ به ویژه قبل از ماجرای اصلاحات ارضی دوره پهلوی که نظام ارباب رعیتی و کلان‌مالکی در کشور حاکم بود، اکثر موقوفات متعلق به افراد متمکن و توانمند بود، اما امروزه افراد متعددی از قشرهای مختلف جامعه در زمره واقفین قرار دارند. به عنوان مثال سال گذشته، خانمی با حقوقی بسیار مختصر از تأمین اجتماعی که تمام دارایی‌اش فقط یک آپارتمان 70 متری بود نزد ما آمد و به صورت خودجوش هر آنچه که داشت را وقف حوزه درمان کرد.
با این که خیلی اصرار کردیم او را از این اقدام (به دلیل شرایط اقتصادی‌اش) منصرف کنیم، اما ایشان با اعتقاد قلبی این کار را کرد. ما هم برای این که ایشان به مشکل نخورند اعلام کردیم تا زمانی که در قید حیات هستید، این اموال متعلق به خودتان است و بعد از وفات اجرای نیت اتفاق بیفتد.
تسنیم: از قدیم گفته‌اند یک دست صدا ندارد! آیا این امکان وجود دارد افراد متعددی با دارایی‌های محدود کنار هم جمع شده و به صورت دسته جمعی و مشارکتی وقف کنند؟
اتفاقاً یکی از راه‌های روان‌سازی وقف (به دلیل شرایط اقتصادی مردم)، وقف مشارکتی است و خوشبختانه امروزه از قِبَل این نوع وقف اتفاقات خوبی در کشور در حال رقم خوردن است. به عنوان مثال افراد متعددی در شهر تهران جمع شده‌اند و از این طریق بیمارستانی مخصوص درمان سرطان در حال ساخت است که طبیعتاً در آینده منشأ آثار و برکات بسیاری خواهد بود.
این فقط یک نمونه از وقف‌های مشارکتی در سطح کلان بود. البته نمونه‌های کوچک‌تر با صرف هزینه‌های کمتر را هم می‌توان به صورت مشارکتی و دسته‌جمعی انجام داد. فرض کنید شما تصمیم می‌گیرید با مشارکت جمعی از دوستان یا اقوام برای مسجد محله‌تان فرش یا تعدادی کتاب ادعیه و امثال این‌ها بخرید. در این صورت شما یک وقف مشارکتی خُرد انجام داده‌اید و ثواب این کار خیر به طور مساوی بین همه بزرگواران تقسیم می‌شود.
تسنیم: آیا در وقف‌های خرد هم نیاز به نوشتن وقف‌نامه هست یا نه؟
بگذارید با مثالی ساده به سؤال شما پاسخ دهم. گاهی اوقات یک یا چند نفر با کمک همدیگر مثلاً مغازه‌ای می‌خرند و آن را به نیت کمک به بچه‌های یتیم وقف می‌کنند و یا به فرد ثالثی وکالت می‌دهند که: «برو فلان مال را وقف فلان جا کن». طبیعتاً در این حالت وقف‌نامه نوشته می‌شود و اسم واقف یا واقفین در آن نوشته می‌شود. اما در موارد جزیی‌تر مانند خرید فرش و وسایل ضروری اماکن مذهبی یا کتاب‌های ادعیه و قرآن نیازی به نوشتن وقف‌نامه نیست. در این مواقع همین که فرد، نیت وقف کند کافی است. نهایت امر و به جهت محکم‌کاری در صفحه اول کتاب درج می‌کنند که مثلاً: «این کتاب یا فلان وسیله وقف فلان کتابخانه، مسجد یا … است و نباید از اینجا خارج شود.»
تسنیم: یک راهکار ساده و قابل اجرا برای تشویق خانواده‌ها به ویژه دانش‌آموزان به وقف ارائه بفرمایید.
پیشنهاد من وقف پول است. بنده معتقدم اگر دانش‌آموزان عزیزمان نسبت به آثار و برکات دنیوی و اخروی وقف آگاهی پیدا کنند، بدون شک بخشی از پس‌اندازهای خود را داوطلبانه به این کار اختصاص خواهند داد.
تسنیم: مگر پول را هم می‌شود وقف کرد؟
بر اساس آنچه بین علما مشهور است، آن چیزی را می‌توان وقف کرد که عینیت داشته باشد مانند زمین، خانه و مغازه، درخت و… در این میان یک نظری وجود دارد که پول را هم می‌توان وقف کرد. مقام معظم رهبری نیز اخیراً فتوایی در تأیید همین موضوع صادر کرده‌اند. البته ناگفته نماند که وقف پول به این معنا نیست که آن را در یک جایی حبس کنیم و انتظار درآمدزایی از آن داشته باشیم، چون پول به خودی خود تکه کاغذی بیش نیست و آن چه که به آن اعتبار می‌بخشد، پشتوانه آن است. مراد ما هم در اینجا ارزش پول است که در یک چرخه اقتصادی به گردش می‌افتد و خلق دارایی می‌کند. فرض کنید مدیر یک مدرسه‌ای با کمک دانش‌آموزانش حسابی را در یکی از بانک‌ها افتتاح می‌کنند و از آنها می‌خواهد در صورت تمایل، ماهیانه مبلغی ولو اندک به این حساب واریز کنند و سود حاصل از این پول‌ها را صرف کمک به دانش‌آموزان بی‌بضاعت همان مدرسه می‌کنند. به این اقدام وقف پول می‌گویند.
البته مقام معظم رهبری در ادامه می‌فرمایند به جهت این که ارزش اصل پول حفظ شود، باید تورم سال را هم محاسبه و روی اصل پول بگذارند و مابقی را در جهتی که مشخص شده خرج کنند.
تسنیم: در پایان بگویید وضعیت استان قزوین نسبت به سایر استانها در حوزه وقف چگونه است؟
الحمدللّه استان قزوین با وجود این که یک صدم مساحت ایران را تشکیل می‌دهد، اما در بحث وقف جزو استان‌های دارا و پیش‌رو محسوب می‌شود. به طور کلی و به جهت سهم وقف، یک پنجم مستثنیات استان وقف است و این نشان می‌دهد استان قزوین نسبت به مساحتی که دارد، جزو رتبه چهارم یا پنجم کشور است و بر اساس تعداد وقف و تعداد رقبه و مساحت هم فکر می‌کنم بین 10 استان برتر کشور قرار دارد و از این حیث استان برخورداری است.
انتهای پیام/