پایتخت روی لبه خطر؛ فرونشست زمین با شتاب بی‌سابقه ادامه دارد
علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم در استان تهران، با اشاره به تاریخچه بررسی فرونشست زمین در تهران اظهار کرد: اولین گزارش رسمی فرونشست زمین در جنوب تهران، در محدوده تقاطع بزرگراه آیت‌الله صدر با آزادگان ارائه می‌شود؛ این نقطه یکی از ایستگاه‌های جی‌پی‌اس تهران بود که اوایل دهه 80 نصب شد. این ایستگاه نزدیک به سه متر کاهش ارتفاع زمین را نشان داده است. در ابتدا تصور می‌شد که این یک اشتباه اندازه‌گیری باشد، اما بررسی‌های مضاعف نشان داد که این کاهش ارتفاع واقعیت دارد.
واژه فرونشست در مقیاس ناحیه‌ای شکل می‌گیرد
وی افزود: با گذر زمان، واژه فرونشست زمین برای مردم و مسئولین آشنا شد. بررسی‌های گذشته در مناطقی مثل همدان در سال 1378 نشان داد فروچاله‌های بزرگی در جریان شاخص فرونشست کشور وجود دارد، اما آن زمان هنوز مفهوم فرونشست در مقیاس ناحیه‌ای مطرح نبود و بیشتر تصور می‌کردیم که زمین به صورت حفره‌های محدود ریزش می‌کند.
نرخ فرونشست در جنوب تهران
رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه داد: از اوایل دهه 80 تاکنون، نرخ فرونشست در برخی بازه‌های زمانی در نقاطی از جنوب تهران به بیش از 30 سانتی‌متر در سال نیز رسیده است. فرونشست زمین بیشتر در دشت‌ها و مناطقی که سطح آب زیرزمینی کاهش یافته، رخ می‌دهد؛ زیرا آب موجود در لابلای آبرفت‌ها نقش مقاومتی در برابر فشردگی زمین دارد و با کاهش آب، لایه‌های زمین در هم فشرده شده و سطح زمین پایین می‌آید.
نقش چاه‌ها در تشدید فرونشست
وی با اشاره به نقش چاه‌ها در تشدید فرونشست گفت: در استان تهران نزدیک به 50 هزار حلقه چاه مجوزدار و حدود 30 هزار چاه فاقد مجوز وجود دارد که پراکندگی بالایی دارند. این چاه‌ها در مناطق جنوبی تهران، از کمربند بلوار کشاورز تا دشت‌های شهریار، رباط‌کریم، پرند، فرودگاه امام، و دشت ورامین، باعث تشدید فرونشست شده‌اند.
تفاوت شمال و جنوب تهران
بیت‌اللهی با تشریح تفاوت مناطق شمالی و جنوبی تهران گفت: در نواحی کوهستانی مثل فیروزکوه، دماوند و کرج، سازندهای سنگی و آهکی اجازه ایجاد فرونشست گسترده نمی‌دهند؛ اما در مناطق جنوبی شهر تهران، به ویژه در مناطق 17، 18 و 19 و همچنین سکونتگاه‌های پایین‌دست مثل اسلامشهر، ورامین و پیشوا، وسعت پهنه‌های فرو نشستی بسیار زیاد است.
تراکم فرونشست در استان تهران
وی تأکید کرد: اگر شاخص تراکم فرونشست را نسبت مساحت پهنه‌های فرونشستی به مساحت کل استان در نظر بگیریم، استان تهران بالاترین تراکم را در کشور دارد، هرچند پهنه‌های وسیع فرونشستی در استان‌هایی مثل خراسان رضوی، فارس، کرمان یا اصفهان وجود دارد، اما به دلیل وسعت بزرگ این استانها، تراکم فرونش کمتر است.
شدت گرفتن پدیده در دو سال اخیر
علی بیت‌اللهی با اشاره به عوامل تشدید فرونشست زمین در تهران گفت: متأسفانه طی دو سال اخیر پدیده فرونشست در استان تهران شدت گرفته است. عامل اصلی این افزایش، برداشت بی‌رویه آب از لایه‌های زیرزمینی است. اگر این برداشت با تغذیه آبخوان متعادل شود، افت سطح آب به این شدت رخ نمی‌دهد، اما کاهش نزولات جوی در سال‌های اخیر حدود 20 درصد به این موضوع دامن زده است.
سدسازی و تشدید بحران
وی ادامه داد: با احداث سدهایی مانند لتیان، ماملو و کرج، بخشی از جریان طبیعی آب ارتفاعات که پیش‌تر به دشت‌های جنوب و جنوب غرب تهران نفوذ می‌کرد و لایه‌های زیرزمینی را تغذیه می‌کرد، متوقف شده است. این در حالی است که تعداد چاه‌های مجاز و غیرمجاز در استان افزایش یافته و برداشت آب به شکل همزمان باعث ایجاد هاله‌های فرونشستی در نقاطی مانند منطقه 18 تهران، حوالی پارک قیام و پارک بانوان نرگس شده است. نرخ فرونشست در این مناطق در مقایسه با سال‌های قبل سه برابر افزایش یافته است.
فرونشست؛ تهدید منابع و زیرساخت‌ها
رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه افزود: این پدیده علاوه بر تهدید منابع آب و محیط زیست، بر مستحدثات و زیرساخت‌های حیاتی نیز اثرگذار است؛ شامل خطوط حمل و نقل ریلی و جاده‌ای، خطوط برق، لوله‌های بزرگ آب و فاضلاب، ساختمان‌ها، اماکن مهم، آثار تاریخی و فرهنگی و بافت‌های سکونتی. در حال حاضر نزدیک به سه میلیون نفر از جمعیت تهران و حومه در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند.
جمعیت و تمرکز جمعیتی؛ عامل تشدید فرونشست
بیت‌اللهی با اشاره به وضعیت جمعیتی و پراکندگی کلان‌شهرها گفت: حدود ده کانون جمعیتی در کشور با بیش از یک میلیون نفر جمعیت وجود دارد که 40 درصد کل جمعیت کشور را در خود جای داده‌اند. این تراکم جمعیتی، همراه با مدیریت ناکارآمد منابع آب، یکی از علل اصلی تشدید فرونشست زمین است.
فرونشست؛ یک پدیده انسان‌ساز
وی تأکید کرد: فرونشست زمین یک مخاطره طبیعی نیست و برخلاف زلزله، انسان‌ساز است. مدیریت منابع آب، کنترل برداشت‌های بی‌رویه، توزیع جمعیت متناسب با ظرفیت‌های زیست‌محیطی و توجه به زیرساخت‌ها، تنها راهکارهای کاهش شدت این پدیده هستند.
راهکارها و امیدواری برای آینده
بیت‌اللهی اظهار امیدواری کرد: با اقدامات مؤثر و برنامه‌ریزی بلندمدت، می‌توان روند تشدید فرونشست را کنترل کرد، اما روند فعلی افزایشی است و وضعیت پهنه‌های فرونشستی استان تهران هنوز نامناسب ارزیابی می‌شود.
چرخه ناپایدار توسعه و آب
رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه توضیح داد: ممکن است به نظر برسد که جمعیت یک منطقه چه ربطی به فرونشست زمین دارد، اما در واقع ارتباط مستقیم و جدی وجود دارد. وقتی جمعیت به دلیل شغل، معیشت و کسب درآمد در یک منطقه متمرکز می‌شود، نیاز غذایی و آب آن منطقه افزایش می‌یابد و معمولاً این نیازها در همان نزدیکی‌ها تأمین می‌شود، چرا که اقتصادی نیست که منابع مورد نیاز از فاصله‌های بسیار دور منتقل شود.
چرخه فرونشست؛ نتیجه توسعه ناپایدار
وی افزود: وقتی توسعه کشاورزی و زراعت در این مناطق افزایش می‌یابد، مصرف آب بیشتر می‌شود، سطح آب زیرزمینی پایین می‌آید و با کمبود نزولات جوی و رشد جمعیت، چرخه‌ای ناپایدار شکل می‌گیرد. فرونشست زمین یکی از شاخص‌های نمایان این توسعه ناپایدار است.
توزیع نامناسب جمعیت و منابع؛ راهکار کاهش بحران
بیت‌اللهی با اشاره به ظرفیت‌های کشور ادامه داد: ما یک کشور پهناور با استعدادهای کشاورزی و صنعتی بسیار گسترده داریم و بسیاری از کشورهای دنیا آرزو دارند چنین ظرفیت‌هایی داشته باشند. برای مثال، در مناطق ساحلی مکران بیش از 600 کیلومتر خط ساحلی آزاد داریم که می‌توانستیم صنایع کم‌جمعیت و آب‌بَر را در آنجا مستقر کنیم، اما اغلب جمعیت و صنایع در محدوده‌های محدود و پرجمعیت متمرکز شده‌اند.
رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه در پایان خاطرنشان کرد: یکی از رویکردهای اساسی مدیریت کشور باید همگن کردن توزیع جمعیت و منابع باشد تا از فشار بر آبخوان‌ها و لایه‌های زیرزمینی کاسته شود و فرونشست زمین به عنوان یک پیامد طبیعی انسان‌ساخت، کاهش یابد.
انتهای پیام/