علامه مصباح مرزبان اندیشه ناب اسلامی؛ نهج‌البلاغه منشوری برای تحول فکری و تبلیغی حوزه است
به گزارش بخش استانها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از قم، آیت‌الله علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه کشور در آیین افتتاحیه سال تحصیلی 1404 ـ 1405 مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) که امروز در تالار این مؤسسه برگزار شد. ضمن تبریک ایام میلاد پیامبر اعظم(ص) و امام جعفر صادق(ع) و نیز هزار و پانصدمین سالگرد میلاد پیامبر اسلام، آغاز سال تحصیلی جدید را به اساتید، دانش‌پژوهان و طلاب تبریک گفت و از خدمات علمی و پژوهشی مؤسسه امام خمینی(ره) یاد کرد.
مدیر حوزه‌های علمیه در ادامه به شخصیت آیت‌الله مصباح یزدی(ره) اشاره کرد و گفت: این شخصیت تابناک از پیشگامان نهضت امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی بود و در تمام فرازها و فرودهای تاریخ انقلاب، مرزبان اندیشه اسلامی و مدافع آرمان‌ها و ارزش‌های اصیل نظام اسلامی به شمار می‌آمد. ایشان در دفاع از اصل ولایت‌فقیه، شخصیتی شجاع و پیشتاز بود و آثار علمی ماندگار او گنجینه‌ای ارزشمند برای حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها محسوب می‌شود.
وی افزود: آثار فلسفی و معرفتی آیت‌الله مصباح(ره) دستمایه‌ای وزین برای مراکز علمی داخل و خارج کشور است. ایشان از صاحب‌نظران برجسته فلسفه اسلامی و فلسفه مضاف بود که با نوآوری‌های فکری خود مسیرهای تازه‌ای را در حوزه اندیشه اسلامی گشود. در عرصه آموزش و نظام مدیریتی حوزه نیز نقش‌آفرینی‌های مؤثری داشت و از پیشگامان تحولات حوزه‌های علمیه به شمار می‌رفت.
مدیر حوزه‌های علمیه کشور با یادآوری خاطراتی از سال‌های آغازین انقلاب اسلامی و ارتباط خود با آیت الله مصباح یزدی(ره)، تصریح کرد: اخلاص، شجاعت، ژرف‌نگری و توانایی در تحلیل‌های دقیق از جمله ویژگی‌هایی بود که هر کس با ایشان معاشرت می‌کرد به آن اذعان داشت. شخصیت ایشان همچون چراغی فروزان در میان نسل‌های مختلف طلاب و اندیشمندان باقی مانده است.
بازتاب شخصیت پیامبر اعظم(ص) در نهج‌البلاغه
عضو فقهای شورای نگهبان با اشاره به اهمیت بازخوانی خطبه‌های نهج‌البلاغه درباره پیامبر اسلام(ص)، گفت: بازتاب شخصیت پیامبر اعظم(ص) در خطبه‌های نهج‌البلاغه به‌ویژه در 45 موضعی که درباره آن حضرت سخن گفته شده، نشان می‌دهد که بعثت پیامبر(ص) صرفاً یک رویداد محلی و محدود به جزیره‌العرب نبود، بلکه حادثه‌ای جهانی و سرنوشت‌ساز برای تاریخ بشریت به شمار می‌آید.
وی خاطرنشان کرد: برخی گمان می‌کنند که رسالت پیامبر(ص) تنها در جامعه منحط جزیره‌العرب ظهور کرد و منحصر به همان محیط بود، در حالی که آموزه‌های نهج‌البلاغه نشان می‌دهد که رسالت ایشان فراتر از آن جغرافیا بوده و پیام جهانی برای بشریت داشته است.
جامعه‌شناسی نهج‌البلاغه ناظر به همه اعصار است
اعرافی با اشاره به فرازهای نهج‌البلاغه درباره پیامبر اسلام(ص)، گفت: امیرالمؤمنین(ع) در خطبه‌های متعدد بعثت پیامبر اکرم(ص) را نه صرفاً محدود به جزیره‌العرب بلکه ناظر به همه اعصار و جوامع معرفی می‌کند. اگرچه در برخی خطبه‌ها شرایط اجتماعی مکه و جزیره‌العرب در زمان بعثت توصیف شده، اما بخش اعظم بیانات امام علی(ع) فراتر از یک جغرافیای خاص است و جنبه جهانی دارد.
مدیر حوزه‌های علمیه تصریح کرد: در توصیفات نهج‌البلاغه آمده است که در زمان بعثت، جامعه بشری در گمراهی بود؛ ملت‌های بزرگ همچون ایران و روم با همه توان مادی خود، در بن‌بست فکری و اخلاقی قرار داشتند. این تحلیل جامعه‌شناختیِ امام علی(ع) از بعثت، نشان می‌دهد که پیامبر اسلام نه تنها برای اصلاح جامعه عرب، بلکه برای نجات کل بشریت مبعوث شد.
عضو فقهای شورای نگهبان، با مقایسه وضعیت گذشته و حال افزود: امروز نیز قدرت‌های مادی جهانی همچون آمریکا و اروپا با وجود سلطه ظاهری، گرفتار بحران‌های اخلاقی، معرفتی و اجتماعی هستند. همان‌گونه که ایران و روم دیروز در حیرت و ظلمت فرو رفته بودند، این قدرت‌ها نیز امروز در همان مسیر قرار دارند. این نشان می‌دهد که جامعه‌شناسی نهج‌البلاغه صرفاً تاریخی نیست، بلکه الگوی تحلیلی برای زمان معاصر نیز به‌شمار می‌رود.
طهارت و پاکی خاندان رسول خدا(ص)
اعرافی در ادامه به بخش دیگری از نهج‌البلاغه درباره پیامبر اسلام(ص) پرداخت و توضیح داد: در کنار جامعه‌شناسیِ بعثت، امیرالمؤمنین(ع) به شخصیت فردی، خانوادگی و دودمانی پیامبر اکرم(ص) نیز پرداخته است. در این خطبه‌ها به طهارت و پاکی خاندان رسول خدا و استمرار رسالت در دودمان او اشاره شده است. حضرت علی(ع) با بیانی بسیار زیبا توضیح می‌دهد که خداوند پیامبر(ص) را در بهترین خاندان و پاک‌ترین نسل قرار داد، نسلی که پیوسته در مسیر توحید و بندگی سیر می‌کرد.
وی در تبیین این فراز افزود: امام علی(ع) می‌فرماید: خداوند پیامبر(ص) را در برترین جایگاه‌ها به ودیعت نهاد و در بهترین رحم‌ها منتقل کرد؛ هر نسل که رفت، نسلی دیگر برخاست تا این رسالت عظیم استمرار یابد. این دودمان، سرچشمه انبیا و امنا بوده است و نهایتاً در وجود پیامبر اعظم(ص) به شکوفایی رسید. این نگاه نهج‌البلاغه نشان می‌دهد که بعثت پیامبر برآمده از یک سنت الهی و تداوم رسالت‌های پیشین است.
هیچ‌کس جز امیرالمؤمنین(ع) نمی‌تواند تصویر ژرف و بلندی از پیامبر(ص) ارائه دهد
مدیر حوزه‌های علمیه کشور، خاطرنشان کرد: اگر کسی می‌خواهد بلندای شخصیت پیامبر اسلام(ص) را بشناسد باید به نهج‌البلاغه رجوع کند. هیچ‌کس جز امیرالمؤمنین(ع) نمی‌تواند چنین تصویر ژرف و بلندی از مقام پیامبر(ص) ارائه دهد. این بیانات، هم جامعه‌شناسی بعثت را روشن می‌کند و هم جایگاه خانوادگی و الهی پیامبر را تبیین می‌سازد.
مدیر حوزه‌های علمیه کشور در ادامه سخنان خود با اشاره به ابعاد مختلف شخصیت پیامبر اسلام(ص) در نهج‌البلاغه گفت: بیانات امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه هم شخصیت فردی و خانوادگی پیامبر را ترسیم می‌کند و هم جامعه‌شناسی دوران بعثت را ارائه می‌دهد. این دو فصل مکمل، یک پیام مهم برای ما دارند: اراده فردی، پاکی خانوادگی و اتصال الهی می‌تواند بر همه امواج فساد و قدرت‌های مادی غلبه کند.
اعرافی با تأکید بر ضرورت توجه طلاب به نهج‌البلاغه تصریح کرد: نهج‌البلاغه باید در کنار دست طلاب باشد. این کتاب فقط مجموعه‌ای از معارف بلند و ژرف نیست، بلکه آمیخته با آرایه‌های ادبی فاخر، روح حماسی، جهادی و اخلاقی است. ویژگی نهج‌البلاغه این است که اخلاق در آن با عرصه‌های مدیریت، حاکمیت و حتی جنگ آمیخته شده است. از همین رو اخلاق نهج‌البلاغه هم جنبه معرفتی دارد و هم جنبه عملیاتی.
عضو شورای عالی حوزه های علمیه، در تحلیل دو بخش یادشده از نهج‌البلاغه افزود: از یک سو، عوامل خانوادگی، تربیت و دودمان در شکل‌گیری شخصیت انسان نقش دارند؛ از سوی دیگر، شرایط اجتماعی و محیطی نیز تأثیرگذار است. اما نکته مهم این است که گاه ریشه‌های خانوادگی و اراده شخصی آن‌قدر نیرومند است که می‌تواند امواج سهمگین محیط اجتماعی را خنثی کند. پیامبر اسلام(ص) نمونه بارز این حقیقت است؛ ایشان نه تنها تحت تأثیر فساد محیط قرار نگرفتند، بلکه توانستند بر تمام معادلات سیاسی و اجتماعی زمان خود غلبه کنند.
اعرافی با مقایسه شرایط امروز با دوران پیش از انقلاب اسلامی یادآور شد: در دهه‌های قبل از انقلاب، سه موج سهمگین پیش روی ملت ایران بود:
یکم: موج الحاد و دوری از دین در سطح جهانی
دوم: موج عقب‌گرد فکری و سیاسی در جهان اسلام
سوم: موج استبداد و وابستگی داخلی در کشور.
در این فضای تاریک امام خمینی(ره) برخاست؛ بدون تکیه بر قدرت‌های مادی و با اراده‌ای الهی و معرفتی عمیق توانست بزرگ‌ترین تحول سیاسی و معنوی قرن را رقم بزند. این همان الگویی است که در نهج‌البلاغه درباره پیامبر اکرم(ص) بیان شده است؛ یعنی ساختن عظمت از هیچ، با ایمان، اراده و اتصال الهی.
مدیر حوزه‌های علمیه کشور افزود: امروز نیز حوزه‌های علمیه باید این پیام را درک کنند که هیچ‌گاه نباید مأیوس شد. شخصیت، اراده و معرفت می‌تواند معادلات قدرت را تغییر دهد. این سنت الهی در تاریخ تکرار شده و در انقلاب اسلامی ایران نیز به‌وضوح دیده شد.
نقشه راه حوزه‌های علمیه
عضو شورای عالی حوزه‌های علمیه در ادامه به تبیین جایگاه حوزه‌ها پرداخت و بیان کرد: پیام رهبری معظم انقلاب درباره حوزه‌های علمیه، نقشه راهی برای آینده است. این پیام به معنای نادیده گرفتن کاستی‌ها نیست، بلکه هم توفیقات حوزه را برجسته می‌کند و هم ما را متوجه کمبودها و نیازهای اصلاحی می‌سازد. تفسیر درست این پیام، نگاه متعادل است و هم افتخارات و ظرفیت‌های حوزه را باید دید و هم برای جبران ضعف‌ها باید تلاش کرد.
اعرافی تأکید کرد: دفاتر و اسناد بسیاری در اختیار ماست که نشان می‌دهد رهبری معظم انقلاب با دقت، حوزه را رصد و تحلیل کرده‌اند. امروز وظیفه ما این است که در عرصه‌های علمی، تبلیغی و مدیریتی، نهج‌البلاغه را چراغ راه قرار دهیم و حوزه را در تراز جهانی ارتقا دهیم.
«بلاغ مبین» را در تراز تحولات جهانی بازتعریف کند
مدیر حوزه‌های علمیه کشور در ادامه با تأکید بر جایگاه تاریخی و رسالت بنیادین حوزه‌ها در عرصه تبلیغ گفت: یکی از مأموریت‌های اصلی حوزه‌های علمیه «بلاغ مبین» است. این رسالت از فرازهای بلند قرآنی و نهج‌البلاغه سرچشمه می‌گیرد و همه عرصه‌های حیات فردی و اجتماعی را در بر می‌گیرد؛ از معارف عالی توحیدی تا وظایف شخصی شرعی، از نظام اسلامی و ساختارهای آن تا سبک زندگی و مدیریت زیست و حتی نسبت انسان با طبیعت و حیوانات.
اعرافی با بیان این‌که تبلیغ دینی و جهاد فرهنگی باید برآمده از درون حوزه علمیه باشد، افزود: خروجی حوزه تنها درس و بحث نیست، بلکه باید در خدمت فکر و فرهنگ جامعه و انسان‌ها قرار گیرد. «تبلیغ» و «جهاد فرهنگی» رسالت درونی حوزه است، اما نتایج آن باید در صحنه اجتماعی و بیرونی خود را نشان دهد.
ضرورت شناخت فضای فکری و فرهنگی جامعه
عضو مجلس خبرگان رهبری در ادامه با اشاره به تجربه تاریخی حوزه‌ها تصریح کرد: از دیرباز علمای بزرگ به مسئله تبلیغ پرداخته و آثار ماندگاری از خود به‌جا گذاشته‌اند. پس از انقلاب اسلامی نیز اقدامات فراوانی در این زمینه انجام شده است اما آنچه مهم‌تر از همه است، ضرورت شناخت فضای فکری و فرهنگی جامعه و ایجاد تناسب میان آورده‌های تبلیغی با واقعیت‌های فکری و فرهنگی مردم به‌ویژه نسل جوان است.
مدیر حوزه‌های علمیه کشور با بیان آماری از فعالیت‌های تبلیغی خاطرنشان کرد: بودجه تبلیغ در سه سال اخیر افزایش یافته است. شبکه‌های مستقیم تبلیغی حدود 20 تا 30 هزار مبلغ را در عرصه‌های مختلف فعال کرده. همچنین بیش از 15 رشته و گرایش تخصصی در حوزه تبلیغ راه‌اندازی شده که در سراسر استان‌های کشور فعال هستند. در برخی مراکز، کارهای ارزشمند و اثرگذاری انجام شده است. با این همه، هنوز فاصله زیادی با نقطه مطلوب داریم و باید بپذیریم که نقدها و کاستی‌های جدی وجود دارد.
اعرافی افزود: اگر چه گام‌های بزرگی در تبلیغ برداشته شده، اما تحولات جهانی پرشتاب است و ما در میانه یک کارزار پیچیده فرهنگی قرار داریم. برای پاسخ به تحولات باید به ضرورت‌هایی همچون دانش‌افزایی، تعهد اخلاقی، شناخت زمانه، تولید محتوای جذاب، رویکرد جهادی و دفاع عقلانی و فلسفی از مبانی اسلام توجه ویژه داشته باشیم.
مدیر حوزه‌های علمیه کشور 12 ضرورت اساسی برای تحقق «بلاغ مبین» را چنین برشمرد:
1- آسیب‌شناسی جدی تبلیغ دینی
2- افزایش علم و دانش مبلغان
3- پایبندی به اخلاق و تهذیب نفس
4- استفاده از آیات قرآن و سنت در تبلیغ
5- تقویت مهارت‌های تبلیغی و رسانه‌ای
6- شناخت زمان و تحولات فکری و اجتماعی
7- تولید محتوای جذاب و بسته‌های متناسب با مخاطب
8- رویکرد جهادی و فرهنگ اخلاص در تبلیغ
9- دفاع عقلانی و فلسفی از معارف اسلام
10- شناخت دقیق رقبا و جریان‌های فکری رقیب
11- رویکرد تمدنی و نگاه کلان به تبلیغ دینی
12- اتخاذ موضع ایجابی و فعال در برابر چالش‌ها
اعرافی یادآور شد: من از سال‌های دور توفیق همکاری و همراهی با مرحوم آیت‌الله مصباح یزدی(ره) را داشتم. ایشان نمونه‌ای برجسته از پیوند علم، اخلاق و جهاد فرهنگی بود. امروز حوزه‌های علمیه باید با الهام از چنین شخصیت‌هایی، تبلیغ دینی را در سطح ملی و جهانی به‌گونه‌ای بازتعریف کنند که متناسب با نیازهای روز و چالش‌های پیشِ‌رو باشد.
«بلاغ مبین» رسالت عام حوزه‌های علمیه است
مدیر حوزه‌های علمیه کشور با تبیین ابعاد رسالت تبلیغ در حوزه‌های علمیه گفت: ما باید دو رویکرد را در تبلیغ مورد توجه قرار دهیم:
نخست: تبلیغ به معنای خاص، که در حوزه آموزش و تجربه نهادینه شده است
دوم: بلاغ مبین و تبلیغ به معنای عام، که سایه بر همه نظامات علمی و فرهنگی می‌افکند و رسالت رساندن پیام دین به ایران و جهان و انعکاس آن در سطح بین‌الملل را بر عهده دارد.
اعرافی افزود: «بلاغ مبین» در ظاهر یک کلمه ساده است، اما در واقع بار سنگینی از مسئولیت را بر دوش حوزه می‌گذارد. این نگاه باید دهه به دهه در ساختار حوزه نهادینه شود تا به همه ابعاد علمی، آموزشی و پژوهشی نفوذ کند. تبلیغ در این معنا نه صرفاً یک بخش مجزا بلکه روح و جانِ همه نظامات علمی و معرفتی حوزه است.
ضرورت نظریه‌های واسط برای پیوند اندیشه و جامعه
عضو شورای عالی حوزه های علمیه در ادامه با تأکید بر لزوم پیوند نظریه‌های دینی با عرصه‌های اجتماعی تصریح کرد: ما در فلسفه و کلام دارای مباحث عمیق و ریشه‌دار هستیم، اما برای ورود این مباحث به متن جامعه نیازمند نظریه‌های واسط هستیم. این نظریه‌ها باید میان مبانی معرفتی و نیازهای واقعی جامعه پل بزنند. همان‌طور که شهید مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران نظریه‌ای واسط ارائه داد و توانست گره‌های فکری مربوط به ایران‌گرایی، ملی‌گرایی و ناسیونالیسم را در آن دوران باز کند، امروز نیز حوزه علمیه باید به تولید چنین نظریه‌هایی اهتمام ورزد.
مدیر حوزه‌های علمیه ادامه داد: در فضای دانشگاهی و اجتماعی، نظریه‌های واسط می‌توانند کاربردهای فراوانی داشته باشند و از حالت صرفاً انتزاعی خارج شوند. متأسفانه در عرصه اصلاحات اجتماعی و نظامات اجرایی ما کمتر شاهد بروز این دست نظریه‌ها بوده‌ایم. یکی از آسیب‌های جدی همین است که نتوانسته ایم این مباحث را به عرصه‌های عملی و نظام‌سازی وارد کنیم.
اعرافی با اشاره به ظرفیت‌های گسترده حوزه علمیه، خاطرنشان کرد: حوزه علمیه باید در کنار توجه به مبانی اصیل و قدیمی نگاه خود را متوجه مسائل معاصر کند و با طراحی الگوهای نوین به تولید فکر نظام‌مند بپردازد. پروژه‌های متعددی در حوزه سیاست، اقتصاد و علوم انسانی وجود دارد که می‌تواند مبنای چنین نظریه‌پردازی‌هایی قرار گیرد، به شرط آنکه با عمق‌بخشی و نظام‌مندی پیگیری شوند.
عضو مجلس خبرگان رهبری تأکید کرد: وظیفه حوزه تنها انتقال معارف سنتی نیست، بلکه باید با شناخت دقیق شرایط زمانه و نیازهای جامعه، نظریه‌های واسطی تولید کند که گره‌های فکری را باز کرده و جامعه را در مسیر تعالی پیش ببرد. «بلاغ مبین» در این معنا، رسالت همه‌جانبه حوزه است که باید در همه سطوح علمی، پژوهشی و تبلیغی مورد توجه قرار گیرد.
حوزه نیازمند بازخوانی تاریخی تمدن اسلامی و ایران است
مدیر حوزه‌های علمیه کشور در ادامه بر ضرورت تقویت رویکرد تاریخی در حوزه‌های علمیه تأکید کرد و گفت: اگر غرب‌شناسی ما از پشتوانه یک نگاه تاریخی ـ تحلیلی برخوردار نباشد نمی‌تواند کار بنیادین انجام دهد. ما نیازمند سه سطح از بازخوانی تاریخی هستیم:
نخست: بازخوانی تحلیلی تاریخ غرب
دوم: نگاه تاریخی به تمدن اسلامی
سوم: بازخوانی تاریخی ایران میانه و معاصر. این سه ضلع می‌تواند زمینه‌ساز فهم عمیق‌تر مسائل جهان معاصر باشد.
اعرافی بیان کرد: نگاه تاریخی به نهاد روحانیت و تحولات حوزه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. ما نیاز داریم که علاوه بر پژوهش‌های درون‌علمی به مباحث عمومی نیز بپردازیم؛ مباحثی که برای عموم جامعه به‌ویژه نسل جوان روشن‌کننده مسیر آینده باشد. فقدان این نگاه تاریخی یکی از خلأهای جدی در مطالعات است.
لزوم بررسی تحلیلی و روشمند تاریخ حوزه و نهاد روحانیت در ایران
وی افزود: در آغاز فعالیت مرکز تدوین متون و منابع درسی نیز بر این نکته تأکید داشتم که ما دست‌کم نیمی از آرمان‌های خود را باید بر پایه بازخوانی تاریخی بنا کنیم. همان‌طور که یک نگاه تاریخی به چهارده قرن تمدن اسلامی ضروری است، باید تاریخ حوزه و نهاد روحانیت در ایران به‌صورت تحلیلی و روشمند بررسی شود. این امر به ما کمک می‌کند که مسیر آینده را بهتر بشناسیم و جایگاه خود را در جهان معاصر دقیق‌تر درک کنیم.
اعرافی خاطرنشان کرد: در پیام‌ها و موضوعاتی که ارائه می‌کنیم باید رگه‌های نگاه تاریخی نمایان باشد. این نگاه نه فقط در علوم تخصصی بلکه در حوزه‌های عمومی نیز مورد نیاز است تا بتواند افق‌های جدیدی را برای جامعه اسلامی بگشاید. امیدواریم که این مسیر بتواند به تعمیق رسالت‌های حوزه کمک کند.
مدیر حوزه‌های علمیه در پایان خطاب به طلاب و اساتید گفت: برای همه دانش‌پژوهانی که تازه وارد این مؤسسه شده‌اند و در مسیر رشد و تعالی علمی و معنوی قرار گرفته‌اند، آرزوی توفیق دارم. همچنین امیدوارم خداوند همه اساتید و اعضای هیئت علمی را در انجام وظایف علمی و رسالت‌های بزرگ یاری کند و همه ما را در خدمت به دین و جامعه اسلامی موفق بدارد.
انتهای پیام/