خراسان شمالی در آستانه ورشکستگی آبی/ کشت‌های پرآب‌بر منابع آبی را می‌بلعند!
به گزارش بخش استانها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از بجنورد، خشکسالی‌های پی‌درپی و برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی، منابع آبی خراسان شمالی را به مرز بحران رسانده است. آمار رسمی نشان می‌دهد که کشت محصولات پرآب‌بر، به‌تنهایی بیش از 30 درصد آب قابل‌استفاده استان را مصرف می‌کند؛ رقمی که معادل صدها میلیون مترمکعب فشار بر ذخایر محدود و حیاتی منطقه است.
فرونشست زمین، کاهش دبی چاه‌ها و فرسایش خاک، نشانه‌های آشکار این فشار فزاینده بر منابع طبیعی هستند.
کارشناسان معتقدند تنها با تغییر الگوی کشت به سمت محصولات کم‌آب‌بر مانند حبوبات و گیاهان دارویی، می‌توان آینده کشاورزی و امنیت غذایی استان را حفظ کرد. تصمیم امروز، تعیین‌کننده سرنوشت دشت‌ها و سفره‌های آب این سرزمین خواهد بود.
بحران مصرف آب در بخش کشاورزی؛ آمارها چه می‌گویند؟
طبق گزارش «دفتر مطالعات پایه منابع آب کشور»، بخش کشاورزی خراسان شمالی در سال زراعی 1403 مجموعاً 970 میلیون مترمکعب آب از منابع زیرزمینی برداشت کرده است. این میزان، 72 درصد کل مصرف آب استان را شامل می‌شود که فراتر از ظرفیت تجدیدپذیر سالانه می‌باشد. تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد که محصولات پرآب‌بر مانند هندوانه، ذرت و برنج، به تنهایی 30 درصد این برداشت را تشکیل می‌دهند. نسبت مصرف این محصولات به قیمت تمام‌شده آن‌ها از نظر اقتصادی نیز بهینه نیست و فشار مضاعفی بر ذخایر آب وارد می‌کند. ادامه روند مصرف بی‌رویه می‌تواند به افت سالانه خطرناک سفره‌های آب زیرزمینی بینجامد.
بررسی‌های «مرکز تحقیقات کشاورزی» نشان می‌دهد هندوانه در شرایط اقلیمی استان، نیاز آبی سالانه بین 9500 تا 11000 مترمکعب در هر هکتار دارد. این رقم بیش از دو برابر نیاز آبی گندم دیم است و باعث کاهش شدید حجم آب چاه‌ها می‌شود. ذرت علوفه‌ای و برنج نیز به ترتیب 14000 و 15500 مترمکعب آب در هکتار مصرف می‌کنند. استفاده گسترده از روش آبیاری غرقابی، راندمان مصرف آب را به زیر 45 درصد کاهش داده است. این ارقام به وضوح ناکارآمدی الگوی کشت فعلی را نشان می‌دهد.
بر اساس داده‌های نقشه‌برداری ارتفاعی، سطح آب سفره‌های زیرزمینی در دشت‌های بجنورد و شیروان طی یک دهه اخیر بین 5 تا 7 متر افت کرده است. این افت، از حد بحران کمی فراتر رفته و به محدوده خطر بحرانی رسیده است. کارشناسان هشدار می‌دهند که کاهش مستمر آب زیرزمینی، علاوه بر هزینه‌های سنگین حفر چاه‌های جدید، باعث افزایش شوری خاک می‌شود. شوری خاک، تولید محصولات را کاهش داده و به افت کیفیت و بازارپسندی می‌انجامد. این وضعیت تهدیدی جدی برای آینده کشاورزی استان است.
طبق گزارش ماهواره‌ای «GRACE» که تغییرات آب زیرزمینی ایران را پایش می‌کند، خراسان شمالی در میان 10 استان دارای بیشترین افت منابع آب قرار دارد. این گزارش به صراحت نقش کشت‌های پرآب‌بر را در تشدید بحران برجسته می‌کند. سهم بالای محصولات غیر استراتژیک در سبد تولید کشاورزی، تطابقی با محدودیت‌های اقلیمی ندارد. بخش مهمی از آب برداشت‌شده نیز به دلیل نبود سامانه‌های نوین آبیاری هدر می‌رود. این هدررفت نزدیک به 28 درصد کل آب مصرفی برآورد شده است.
کارشناسان تأکید می‌کنند که تغییر الگوی کشت و به‌کارگیری فناوری‌های مانند آبیاری قطره‌ای و بارانی می‌تواند میزان مصرف آب را بین 20 تا 40 درصد کاهش دهد. تجربه موفق استان‌های خشک‌تر مانند خراسان جنوبی و یزد نشان داده که جایگزینی محصولات موجب حفظ منابع آب و افزایش درآمد کشاورزان شده است. عدم تغییر در خراسان شمالی، تنها به معنای شتاب گرفتن روند فرونشست و تخریب خاک خواهد بود. دورنمای بدون اقدام تغییر، آینده‌ای با دشت‌های غیرقابل کشت را رقم خواهد زد.
فشار بر سفره‌های زیرزمینی و فرونشست دشت‌ها
به گزارش گزارش‌های میدانی «سازمان زمین‌شناسی کشور»، دشت‌های بجنورد، شیروان و مانه‌وسملقان طی پنج سال اخیر با افت متوسط سالانه 70 سانتی‌متر سطح آب زیرزمینی مواجه شده‌اند. این افت مداوم باعث تغییر فیزیکی خاک و تراکم‌پذیری لایه‌های زیرین شده است. نتیجه این فرآیند، بروز پدیده فرونشست در مناطق روستایی و شهری استان بوده که به زیرساخت‌های جاده‌ای و ساختمانی آسیب زده است. داده‌های لرزه‌نگاری نشان می‌دهد در برخی نقاط، نشست زمین از 4 سانتی‌متر به 7 سانتی‌متر در سال افزایش یافته است. این نرخ، استانداردهای هشدار جهانی را پشت سر گذاشته است.
فرونشست زمین علاوه بر خسارت مستقیم به سازه‌ها، پیامدهای بلندمدت اکولوژیک دارد. تراکم بیش از حد لایه‌های خاک باعث کاهش دائمی توان ذخیره‌سازی آب در سفره‌های زیرزمینی می‌شود. این موضوع حتی اگر بارندگی دوباره به حالت نرمال برگردد نیز جبران‌پذیر نیست. شواهد میدانی نشان می‌دهد روستاهایی در جنوب بجنورد، پس از فرونشست، با مشکل کم‌فشاری شدید چاه‌های آب مواجه شده‌اند. انحراف مسیر رودخانه‌های فصلی هم در اثر تغییرات زمین رخ داده است و تعادل طبیعی حوضه‌های آبریز را مختل کرده است.
طبق آمار اداره کل منابع طبیعی، بیش از 54 درصد چاه‌های کشاورزی استان در وضعیت کم‌فشار یا خشک‌شده قرار دارند. این درصد در مناطق بحرانی مانند راز و جرگلان و قسمتی از اسفراین به 70 درصد می‌رسد. کاهش عملکرد چاه‌ها، هزینه تولید محصولات را به شدت افزایش داده و بسیاری از کشاورزان را ناگزیر به رها کردن زمین‌های زراعی کرده است. جایگزینی منابع آب با تانکر و آبرسانی سیار، تنها راه موقت بوده و تنها برای محصولات محدودتر امکان‌پذیر است. این وضعیت فشار اقتصادی سنگینی بر روستاییان وارد کرده است.
تحقیقات دانشگاه حکیم سبزواری نشان می‌دهد که ارتباط مستقیمی بین شدت برداشت آب و میزان نشست زمین وجود دارد. در مناطقی که برداشت سالانه بیش از 12 میلیون مترمکعب از یک محدوده کوچک صورت گرفته، متوسط نشست زمین به بیش از 6 سانتی‌متر در سال رسیده است. این داده‌ها، تأکید می‌کنند که تغییر الگوی کشت به محصولات کم‌آب‌بر می‌تواند علاوه بر حفظ منابع آبی، کاهش فشار مکانیکی بر خاک را در پی داشته باشد. مدل‌سازی رایانه‌ای از منطقه شیروان نیز همین نتیجه را تایید کرده است.
کارشناسان سازمان آب منطقه‌ای توصیه کرده‌اند که برای مهار فرونشست، برداشت از منابع آب در مناطق بحرانی باید حداقل 30 درصد کاهش یابد. این کاهش تنها با تغییر محصولات و استفاده از سامانه‌های نوین آبیاری ممکن است. تجربه استان‌های فارس و سمنان نشان داده است که چنین تغییراتی ظرف سه سال اثر محسوس بر نرخ نشست زمین دارد. خراسان شمالی در صورت عدم اقدام، ممکن است وارد مرحله تخریب جبران‌ناپذیر منابع خاک و آب شود.
ظرفیت‌های اقتصادی حبوبات و گیاهان دارویی به عنوان جایگزین
حبوبات نظیر نخود، عدس و ماش، مصرف آبی بین 2500 تا 4500 مترمکعب در هکتار دارند که نصف مصرف محصولات پرآب‌بر استان است. این محصولات علاوه بر نیاز آبی کمتر، دوره رشد کوتاه‌تری دارند که امکان کشت چندباره در سال را فراهم می‌سازد. زنجیره ارزش حبوبات از تولید تا بسته‌بندی و فروش، فرصت‌های اقتصادی قابل توجهی برای کشاورزان ایجاد می‌کند. تجربه موفق کشت ماش در شیروان نشان داده که سود خالص این محصول در هر هکتار، تا 40 درصد بالاتر از هندوانه است.
گیاهان دارویی مانند آویشن، زعفران، گل‌گاوزبان و سیاه‌دانه، نیاز آبی بسیار کم دارند و اغلب با آبیاری قطره‌ای یا حتی دیم نیز تولید می‌شوند. بازار جهانی گیاهان دارویی در سال 2024 بیش از 25 میلیارد دلار بوده و روند رشد آن همچنان صعودی است. صادرات زعفران ایران به اروپا و شرق آسیا نمونه‌ای از این ظرفیت بالقوه است. خراسان شمالی با شرایط اقلیمی مناسب می‌تواند سهم قابل توجهی از این بازار را کسب کند.
بر اساس گزارش گمرک ایران، صادرات گیاهان دارویی در سال 1403 به ارزش 280 میلیون دلار انجام شده، اما سهم خراسان شمالی کمتر از یک درصد بوده است. این سهم ناچیز، ناشی از عدم برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری در این بخش است. در صورتی که 10 درصد اراضی کشت محصولات پرآب‌بر به گیاهان دارویی اختصاص یابد، می‌توان ارزش صادرات استان را تا 15 برابر افزایش داد. چنین تحولی نه تنها درآمدزایی را بالا میبرد بلکه مصرف آب را به شدت کاهش می‌دهد.
توسعه کشت حبوبات و گیاهان دارویی با مزیت‌های متعدد زیست‌محیطی همراه است. این محصولات اغلب سازگاری بیشتری با خاک‌های شور و نیمه‌خشک دارند و نیاز به کود و سموم شیمیایی کمتری دارند. کاهش مصرف کود و سموم، کیفیت خاک و منابع آب زیرزمینی را در بلندمدت حفظ می‌کند. همچنین استفاده از گونه‌های بومی گیاهان دارویی می‌تواند تنوع زیستی منطقه را تقویت کند.
کارشناسان جهاد کشاورزی توصیه می‌کنند که ایجاد تعاونی‌های تخصصی در زمینه تولید، فرآوری و بسته‌بندی محصولات کم‌آب‌بر، قدمی اساسی برای موفقیت این طرح‌هاست. چنین تعاونی‌هایی می‌توانند با سازماندهی کشاورزان و ایجاد برند مشترک، بازار داخلی و خارجی را بهتر هدف‌گذاری کنند. طرح‌های پایلوت در راز و جرگلان و مانه‌وسملقان، نشان داده‌اند که تغییر الگوی کشت با حمایت مناسب، مسیر عملی و پایدار دارد.
سیاست‌های حمایتی لازم برای تغییر الگوی کشت
تغییر الگوی کشت بدون حمایت عملی دولت و نهادهای مسئول، به سختی محقق می‌شود. وزارت جهاد کشاورزی طرح تضمین خرید حبوبات را در 12 استان اجرا کرده اما خراسان شمالی هنوز در مرحله پایلوت است. این طرح شامل خرید تضمینی با قیمت مصوب، تأمین بذر اصلاح‌شده، و ارائه یارانه آبیاری قطره‌ای می‌باشد. کارشناسان معتقدند اجرای کامل این سیاست در استان می‌تواند ظرف دو سال مصرف آب کشاورزی را تا 20 درصد کاهش دهد. نبود پشتیبانی مالی تا امروز، مانع اصلی پیشرفت بوده است.
بیمه محصولات کم‌آب‌بر از دیگر سیاست‌های حیاتی است که به ندرت اجرا می‌شود. کشاورزان معمولاً از ریسک مالی کشت محصولات جدید نگران هستند و نداشتن بیمه موجب مقاومت در تغییر الگو شده است. در استان‌های سمنان و یزد، بیمه کامل محصولات کم‌آب‌بر باعث شده سطح زیر کشت این محصولات طی سه سال دو برابر شود. در خراسان شمالی، فعال‌سازی این بیمه همراه با پوشش خسارت‌های ناشی از آفات و خشکسالی، می‌تواند با سرعت تغییرات را در مزرعه‌ها ایجاد کند.
تسهیلات ارزان‌قیمت برای خرید تجهیزات نوین آبیاری یکی از ابزارهای کلیدی تغییر الگوی کشت است. آبیاری قطره‌ای و بارانی بازده مصرف آب را از 45 درصد به 90 درصد می‌رساند و در برخی محصولات کم‌آب‌بر حتی نیاز آبی را به نصف کاهش می‌دهد. بانک کشاورزی پیشنهادهایی برای تأمین مالی این طرح‌ها داده اما سهم وام‌های تخصیصی به استان هنوز کمتر از نیاز واقعی است. افزایش سقف وام و کاهش بهره می‌تواند به استفاده همگانی از این سیستم‌ها کمک کند.
ایجاد بازارچه‌های محلی و دیجیتال برای فروش مستقیم محصولات کم‌آب‌بر، از دیگر سیاست‌های اثربخش است. در خراسان جنوبی، بازارچه‌های اینترنتی باعث شده زنجیره فروش گیاهان دارویی بدون واسطه به دست مصرف‌کننده برسد. این روش نه‌تنها سودآوری کشاورزان را افزایش داده، بلکه انگیزه تولید پایدار را هم تقویت کرده است. خراسان شمالی با بهره‌گیری از زیرساخت‌های اینترنت و آموزش بازاریابی، می‌تواند سهم قابل توجهی از بازار داخلی و صادراتی را به دست آورد.
همکاری میان دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و کشاورزان، برای به‌روزرسانی فناوری تولید ضروری است. تحقیقات دانشگاه‌های محلی در زمینه اصلاح ارقام حبوبات و گیاهان دارویی سازگار با آب‌وهوای خراسان شمالی، باید به مزرعه‌ها منتقل شود. سیستم «مشاوره مزرعه» که در کشورهای پیشرفته اجرا می‌شود، می‌تواند مسیر انتقال دانش را کوتاه کند. این همکاری‌ها، ریسک شکست تغییر الگو را کاهش داده و بازده اقتصادی را بالا میبرد.
آینده آب استان در گرو تصمیم امروز
پیش‌بینی‌های «مرکز ملی تغییر اقلیم» نشان می‌دهد که اگر روند فعلی مصرف آب ادامه یابد، تا سال 1410 بیش از 40 درصد اراضی کشاورزی خراسان شمالی از چرخه تولید خارج خواهند شد. این اتفاق منجر به کاهش تولید داخلی و افزایش وابستگی استان به واردات محصولات غذایی می‌شود. علاوه بر این، شدت فرونشست زمین در دشت‌های اصلی استان می‌تواند به مرحله غیرقابل بازگشت برسد. منابع آب سطحی نیز با کاهش حجم مخازن سدها مواجه خواهند شد.
اجرای طرح‌های تغییر الگوی کشت، بازچرخانی آب، و استفاده از آبیاری نوین، مهم‌ترین راهکارهای فوری برای کاهش فشار بر منابع آبی محسوب می‌شوند. تجربه موفق استان‌های خشک کشور نشان داده است که تغییر الگو نه‌تنها مصرف آب را کاهش می‌دهد، بلکه درآمد کشاورزان را نیز افزایش می‌دهد. این تغییرات، همراه با برنامه‌ریزی بلندمدت، می‌تواند امنیت غذایی استان را تضمین کند. بدون اقدام جدی، بحران به سرعت غیرقابل کنترل خواهد شد.
بر اساس داده‌های مدل‌سازی، جایگزینی 30 درصد محصولات پرآب‌بر با حبوبات و گیاهان دارویی، سالانه حدود 290 میلیون مترمکعب صرفه‌جویی در منابع آبی استان به همراه دارد. این میزان معادل آب مورد نیاز برای تأمین شرب بیش از یک میلیون نفر در سال است. چنین صرفه‌جویی نه‌تنها به حفاظت منابع کمک می‌کند، بلکه ذخایر آبی برای نسل‌های آینده را نیز حفظ خواهد کرد. این آمار روشن می‌کند که زمان برای اقدام محدود است.
کارشناسان هشدار می‌دهند که تأخیر در تصمیم‌گیری، هزینه‌های جبران بحران را چند برابر خواهد کرد. هزینه احیای هر هکتار زمین تخریب‌شده بر اثر شوری خاک یا فرونشست، بین 15 تا 30 میلیون تومان برآورد می‌شود. این رقم در مقیاس استان، بار مالی سنگینی بر دوش دولت و کشاورزان خواهد گذاشت. در مقابل، پیشگیری از بحران با تغییر الگوی کشت، به مراتب کم‌هزینه‌تر و پربازده‌تر است.
استان خراسان شمالی با توجه به موقعیت جغرافیایی و ظرفیت خاک، هنوز فرصت تغییر مسیر را دارد. اما این فرصت با هر سال تأخیر، کوچک‌تر می‌شود. تحرک همه‌جانبه دولت، نهادهای علمی، و کشاورزان می‌تواند بحران را مهار کند. حفظ منابع آب، ضامن بقا و پیشرفت کشاورزی استان است و بدون آن، حیات اقتصادی و اجتماعی روستاها به شدت آسیب خواهد دید. تصمیم امروز، آینده این سرزمین را تعیین می‌کند.
انتهای پیام/311/.