فرسایش بادی بی‌رحم در سیستان/خاک زیر پای مردم می‌لغزد/ آیا بادشکن‌ها راهگشاست؟ + فیلم
به گزارش بخش استانها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از زاهدان، در پی تشدید بحران ریزگردها و فرسایش بادی در منطقه سیستان شامل پنج شهرستان زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز واقع در شمال استان سیستان و بلوچستان، اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سیستان و بلوچستان با ابتکاری نوین، طرح ایجاد «بادشکن غیرزنده» به صورت «دیوار گِلی توأم با سرشاخه» را در بستر تالاب هامون در محدوده شهرستان هیرمند به اجرا گذاشته است. این طرح که با هدف جلوگیری از حرکت ماسه‌های روان و حفظ پوشش گیاهی منطقه تالابی هامون طراحی شده، راهکاری مکانیکی برای تثبیت خاک و جلوگیری از پیشروی کانون‌های بحرانی فرسایش بادی محسوب می‌شود.
.
حسین سرگزی، معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان در تشریح جزئیات طرح ابتکاری ایجاد «بادشکن غیرزنده» به صورت «دیوار گِلی توأم با سرشاخه» در بستر تالاب هامون، با اشاره به منطقه «شاه‌جان» در بالادست نواحی مسکونی شهرستان هیرمند به عنوان یکی از کانون‌های اصلی تولید و انتشار گرد و غبار در منطقه سیستان، اظهار داشت: جریان‌های بادی شمالی در این منطقه حامل ذرات ماسه هستند و به دلیل شدت و ماهیت فرسایشی، اصطلاحاً به «باد مسلح» شناخته می‌شوند. برخورد مداوم این ذرات با لایه سطحی خاک به تدریج منجر به تخریب این لایه و تفکیک مواد ریزدانه و درشت‌دانه می‌شود؛ به نحوی که ذرات ریز به گرد و غبار تبدیل شده و ذرات درشت‌تر تشکیل تپه‌های ماسه‌ای داده و به تدریج به سمت پایین‌دست حرکت می‌کنند.
وی با اشاره به ساختار ژئولوژیکی و خاک‌شناسی منطقه، تشریح کرد: بافت خاک تالابی منطقه «شاجان» شامل لایه‌های رسوبی روی هم است. لایه بالایی که در معرض فرسایش قرار دارد، مقاومت نسبی دارد اما در زیر آن لایه‌های حاوی شن ریز قرار گرفته‌اند که به شدت مستعد فرسایش هستند. در بخش‌هایی، لایه مقاوم از بین رفته و به لایه شن ریز دسترسی پیدا کرده است که در این حالت، مهار برداشت شن ریز به شدت دشوار و تقریباً غیرممکن می‌شود.
جلوگیری از تخریب بیشتر خاک توسط بادشکن گلی
معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان به تشریح ابعاد فنی و اهداف پروژه اجرایی پرداخت و گفت: این پروژه با دو هدف محوری طراحی و اجرا شده است. نخست جلوگیری از فرسایش بادی و برداشت خاک در نواحی پایین‌دست بادشکن‌های احداثی. بر اساس اصول علمی، هر مانعی که در مسیر باد قرار گیرد تا 10 برابر ارتفاع خود قادر به کاهش نیروی فرسایشی باد بر سطح خاک است؛ بنابراین با ایجاد این موانع، از ر جلوگیری می‌شود.
سرگزی در ادامه تصریح کرد: هدف دوم استفاده از ظرفیت این بادشکن‌ها برای به دام انداختن رسوبات ماسه‌ای است. با کاهش سرعت باد در پناه این ساختارها، ذرات ماسه ته‌نشین شده و تجمع می‌یابند. نکته حائز اهمیت این است که خاک مورد نیاز برای احداث این بادشکن‌ها از بستر خود تالاب تأمین می‌شود که این رویکرد علاوه بر کاهش هزینه‌ها، منجر به ایجاد تله‌های رسوب‌گیر طبیعی نیز می‌شود و ظرفیت کلی منطقه را در کنترل رسوب‌دهی افزایش می‌دهد.
وی در ادامه به جزئیات اجرایی طرح اشاره و بیان کرد: این طرح شامل احداث دیوارهای گلی به طول 20 متر و استفاده از بادشکن‌های غیرزنده متشکل از سرشاخه به طول 5 متر است. در طراحی دیوارهای گلی، منافذی جهت کاهش تراکم جریان باد و جلوگیری از ایجاد جریان‌های آشفته در پشت دیوار تعبیه شده است تا از برداشت مجدد خاک جلوگیری به عمل آید.
معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان با اشاره به وضعیت بحرانی منطقه و تخریب لایه‌های خاک توسط بادهای سهمگین، اظهار داشت: در بستر خشکیده تالاب هامون منطقه «شاجان» لایه‌های رسوبی سطحی توسط بادهای مسلح برداشته شده و لایه‌های پایین‌دست کاملاً از بین رفته است؛ این وضعیت در اکثر مناطق تالابی تداوم دارد.
احیای پوشش گیاهی در بستر هامون عملی نیست
سرگزی با تأکید بر اینکه اولویت اصلی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری توسعه پوشش گیاهی در تالاب است، افزود: با این وجود اما توسعه پوشش گیاهی در تالاب امکان‌پذیر نیست؛ چرا که نه آب کافی داریم و حتی اگر آب هم داشته باشیم، ذرات بادهای مسلح پوشش گیاهی را از بین می‌برند و فرصتی برای پایداری گیاه باقی نمی‌گذارند.
وی به تجربه تلخ از بین رفتن پوشش‌های گیاهی خودرو مانند گَز رودخانه‌ای که نقش حیاتی در تثبیت ماسه‌ها دارند اشاره کرد و گفت: از بین رفتن گزها تنها از بین رفتن پوشش گیاهی نیست؛ این گزها به صورت تپه‌های ماسه‌گیر عمل می‌کنند و در صورت نابودی آنها، ماسه‌های انباشته شده حرکت کرده و به مناطق پایین‌دست سرازیر می‌شوند.
موانع احداث شده تا 10 برابر ارتفاع خود ثر باد را کاهش می‌دهد
معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان با بیان اینکه راهی جز روی آوردن به پروژه‌های مکانیکی نداریم، خاطرنشان کرد: پیش‌نیاز ایجاد و توسعه پوشش گیاهی حتی با وجود آب، اقدامات مکانیکی برای کاهش اثر باد است. هر مانعی که ایجاد می‌کنیم، تا 10 برابر ارتفاع خود می‌تواند اثر باد را در پایین‌دست کاهش دهد و معمولاً باعث رسوب‌گذاری می‌شود.
سرگزی به نحوه اجرای این بادشکن‌ها اشاره کرد و توضیح داد: ما در حال حاضر دو تا باند اجرایی داریم و در این منطقه چهار ردیف بادشکن ایجاد کرده‌ایم. ردیف اول 10 متر، بعد از آن 15 متر و سپس 20 متر فاصله دارد. با توجه به حرکت زیاد ماسه در این کریدور، مطمئن هستیم که بین این باندها کاملاً از ماسه پوشیده خواهد شد.
وی افزود: پس از اتمام این چهار ردیف در یک باند، 50 متر فاصله می‌دهیم و چهار باند دیگر ایجاد می‌کنیم تا در صورت بارندگی، از شکل‌گیری تپه‌های یکنواخت جلوگیری شده و امکان نفوذ آب در زیر تپه‌های ماسه‌ای فراهم شود.
معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان با ابراز امیدواری به بارندگی‌های آتی، تصریح کرد: پیش‌بینی ما این است که بلافاصله پس از انباشت ماسه‌ها در صورت بارندگی بین باندها سبز خواهد شد چرا که ماسه خودش یک بانک آب است و آبی که وارد آن می‌شود به سختی از آن خارج می‌شود.
طرح ابتکاری دیوار گلی سیستان برای نخستین بار در جهان
سرگزی به موفقیت این تجربه در سایر نقاط جهان اشاره کرد و گفت: این روش به طرق مختلف و البته نه دقیقاً به همین شکل اجرا شده در سیستان، در آمریکا، چین، آفریقا و حتی عربستان اجرا شده است. به عنوان مثال، در عربستان برای حفظ خطوط راه‌آهن و در کشور ما برای جلوگیری از برف روی خطوط راه‌آهن از آن استفاده شده است. اما این تجربه برای اولین بار در کشور ما برای مقابله با گرد و غبار و انباشت ماسه به عنوان تله رسوب‌گیر انجام می‌شود.
وی در ادامه به ابتکارات خاص این طرح اشاره کرد و افزود: این طرح توأم با سرشاخه‌ها اجرا شده است و ابتکار دیگر ما قرار دادن دریچه‌هایی برای کاهش تراکم و افزایش تخلخل در دیوارهاست که مطابق بررسی‌ها و مطالعات ما، به این شکل برای نخستین بار در جهان اجرا شده است و ما تاکنون نمونه این پروژه را در دیگر نقاط جهان ندیده‌ایم.
به گفته معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان، این طرح بر پایه یک الگوی مهندسی‌شده شامل 20 متر دیوار گِلی و 5 متر بادشکن متشکل از سرشاخه‌ها بنا شده است. این الگو به صورت متناوب تکرار شده و بین دو باند 10 متری، سپس 15 متری و نهایتاً 20 از این ساختارها قرار می‌گیرد.
«کنترل برداشت خاک» از مناطق بادپناه هدف اصلی اجرای دیوار گلی
سرگزی با اشاره به کارایی بالای این روش، پیش‌بینی کرد: ما مطمئن هستیم که حداکثر در تابستان آینده کل 45 متری که بین این ردیف‌های بادشکن قرار دارد، به طور کامل از رسوب خاک انباشته خواهد شد. هدف اصلی ما از ابتدا، کنترل برداشت خاک از مناطق بادپناه بود که این اتفاق به طور کامل محقق شده است. امروز نه تنها از این مناطق خاکی برداشت نمی‌شود، بلکه شاهد رسوب‌گذاری خاک هستیم؛ بدین ترتیب هم خاک از اثر باد مصون مانده و هم فرآیند رسوب‌گذاری به خوبی انجام شده است.
وی همچنین به نقش دوگانه حفر گودال‌ها و دیوارکشی‌ها اشاره و عنوان کرد: بخشی که ما خاک را برداشتیم و این دیوارها را کار کردیم، دو نقش اساسی ایفا می‌کند. اول اینکه اگر بارندگی اتفاق بیفتد دیوار تخریب نمی‌شود و آب به زیر ماسه‌ها نفوذ می‌کند. نقش دوم نیز عمل کردن آن به عنوان یک ذخیره‌گاه یا رزرو آب است؛ یعنی آب به طور کامل در زیر تپه‌های ماسه‌ای ذخیره می‌شود و در صورت بارندگی قطعاً شاهد ایجاد پوشش گیاهی مطلوبی خواهیم بود. ان‌شاءالله اگر بارندگی‌های زمستان اتفاق بیفتد، با بازگشت به این منطقه شاهد سبز شدن کامل این باندها خواهیم بود.
معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان با اشاره به اهمیت حفظ خاک در مقابل فرسایش بادی افزود: اگر قصد حفظ خاک را نداشته باشیم، باد به تدریج خاک را منتقل کرده و تپه‌های ماسه‌ای و گرد و غبار تشکیل می‌شود. در شرایط فعلی و با توجه به محدودیت‌های موجود، به جای استفاده از روش‌های خاکپوش و بوته‌کاری، مجبور به کاهش سرعت باد هستیم تا اثرات منفی آن بر زمین به حداقل برسد.
وی با بیان اینکه این طرح با هدف جلوگیری از هدر رفت خاک و حفظ اراضی منطقه اجرا می‌شود، تصریح کرد: این دیوارهای گِلی- سرشاخه‌ای نه تنها از برداشت خاک جلوگیری می‌کنند، بلکه ماسه‌های عبوری را نیز در میان خود به دام می‌اندازند.
معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان با اشاره به ارتفاع مناسب این دیوارها گفت: هدف ما ایجاد دیوارهای بسیار مرتفع نیست، زیرا افزایش ارتفاع دیوارها هم هزینه‌های اجرا را افزایش می‌دهد و هم خطر ناپایداری آنها را بیشتر می‌کند. دیوارهای با ارتفاع حدود یک متر و بیست سانتی‌متر برای پوشش دادن مناطق وسیع‌تر کافی بوده و پایداری بیشتری دارند.
سرگزی در پایان تاکید کرد: با اجرای این طرح، تلاش می‌شود تا با ایجاد دیوارهای بیشتر، مناطق گسترده‌تری تحت پوشش قرار گیرند و از فرسایش خاک و گسترش بیابان‌زایی جلوگیری شود.
در مواجهه با تشدید طوفان‌های گردوغبار و پیشروی ماسه‌های روان در پهنه سیستان، اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سیستان و بلوچستان یک راهکار مکانیکی تجربی اجرا کرده است تا نقش «شکستن جریان باد» و «تله‌گذاری ماسه» را ایفا کند و مطالعه نمونه‌های دیگر جهانی نشان می‌دهد چنین پروژه‌هایی می‌تواند سرعت بحران ریزگردها در سیستان را کاهش دهد به ویژه اینکه هزینه نسبتاً پایین و سادگی اجرا و زمان‌بندی سریع به عنوان مزیت‌های این پروژه مطرح هستند و در این راستا بررسی نمونه‌های اجرا شده بادشکن غیرزنده در دیگر نقاط دنیا نیز خالی از لطف نیست.
نگاه مقایسه‌ای به نمونه‌های موفق و آموخته‌های جهانی
چین از دهه‌ها پیش فناوری «چکربُرد(checkerboard)» یا «کاه‌پوش» را ابداع و به‌صورت مقیاس‌پذیر اجرا کرده است. این روش به صورت شبکه‌های مستطیلی یا مربعی از کاه، نی یا حصیر است که روی شن‌ها قرار می‌گیرد و با کاشت گیاهان مقاوم همراه می‌شود.
شواهد علمی نشان داده این روش به‌سرعت سرعت باد را کاهش می‌دهد و شکست فرسایش بادی را به تعویق می‌اندازد؛ به‌ویژه در مرحله آغازین تثبیت تپه‌ها. با این حال مطالعات جدید نشان می‌دهند حدود 20 تا 70 درصد از این سازه‌های موقت طی دهه‌ها دفن شده یا زیر ماسه محبوس شده‌اند، بنابراین عمر مفید آنها بدون مدیریت و همراهی بیولوژیک محدود است.
در کشورهای ساحلی و بیابانی از جمله برنامه‌های ساحلی آمریکا و پروژه‌های صنعتی خاورمیانه با اجرای «موانع تله‌گذارِ شن(sand fences / wind fences)» از جنس‌های نفوذپذیر مانند حصیر چوبی، پارچه‌های مخصوص یا تورهای فلزی برای کاهش سرعت باد و انباشت شن استفاده می‌شود.
پژوهش‌ها نشان می‌دهند ارتفاع و نفوذپذیری فنس اهمیت حیاتی دارد. برای نواحی مسطح پیشنهاد می‌شود ارتفاع مؤثر فنس بین 1.0 تا 1.5 متر و برای تپه‌های متحرک 2 تا 2.5 متر باشد؛ همچنین درصد نفوذپذیری(permeability) حدود 40 تا 60 درصد کارایی مطلوبی نمایش می‌دهد. پروژه‌های بزرگ مانند حصارهای شنی در اطراف سایت‌های خورشیدی دبی نیز بر ضرورت بهینه‌سازی ارتفاع و فاصله تکرار تأکید کرده‌اند.
در مناطقی که منابع منظر سنگی وجود دارد، از «گابیون(gabions)» یا بع عبارتی «قفسه‌های سیمی پرشده از سنگ» یا دیواره‌های سنگی بهره می‌برند تا جریان باد محلی را تغییر دهند و در عین حال از تخلخل خاک جلوگیری کنند.
مزیت این روش عمر طولانی و نیاز نگهداری کمتر و ایراد اصلی آن هزینه بالا و اثر زیباشناختی است. این راهکار در جاهایی مناسب است که مواد معدنی و منابع مالی در دسترس باشد.
احداث «سدهای ماسه‌ای(Sand Dams)» در کشورهای کنیا و تانزانیا در شرق آفریقا نیز نمونه دیگری از این دست است. هرچند هدف اصلی «سد ماسه‌ای» ذخیره آب است، اما این سازه‌ها نشان داده‌اند چگونه دیواره‌های سنگ‌ریزه‌ای می‌توانند رسوب‌گذاری و افزایش تراز آب زیرزمینی را موجب شوند؛ این کار به‌نوبه خود پوشش گیاهی را تشویق کرده و خط مبنای فرسایش بادی را کاهش می‌دهد.
تجربه کنیا موفقیت‌آمیز و پایدار توصیف شده؛ اما این پروژه‌ها منطبق بر بستر رودخانه‌های فصلی هستند و لزوماً قابل انتقال مستقیم به بستر تالابی هموار نیستند.
نسل جدیدی از سامانه‌ها تحت عنوان «شبکه چمنی(grass grid)» در برخی استان‌های چین مانند «نینگشیا» و نواحی اطراف «تنگگر» با استفاده از ماشین‌آلاتی که لایه‌های کاه را دقیق می‌گذارند و سپس بوته‌کاری می‌کنند، نشان داده‌اند تثبیت طولانی‌مدت مؤثرتری دارند. این رویکرد تلفیق مکانیکی-بیولوژیک است و آثار مثبت اکوسیستمیک دارد.
بادشکن غیرزنده آزمایشی اجرا شده در بستر هامون یک اقدام شایسته و مبتکرانه در مواجهه با فوریت بحران ریزگردهاست و با توجه به شرایط بحرانی امروز منطقه سیستان به دلیل خشکسالی طولانی و پدیده ریزگردها، ضرورت دارد چنین پروژه‌های بومی با حمایت جدی از جانب مردم و مسئولان محلی تقویت شوند.
انتهای پیام/