مردی چند جلوه در تاریخ/اگر حمدالله مستوفی امروز زنده بود

حمید عابدی، ادیب و عضو هیئت علمی دانشگاه، در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم در قزوین با بیان اینکه حمدالله مستوفی یک مرد چند جلوه است، اظهار کرد: نخستین سخن من درباره او این است که باید از حمدالله به عنوان چهره‌ای چند‌سویه یاد کرد؛ انسانی که در عرصه‌های سیاست، اجتماع، تاریخ، جغرافیا و ادبیات هر یک نقش برجسته‌ای ایفا کرده است.

وی افزود: در بررسی آثار حمدالله، گاه از جنبه‌های شهرسازی، گاه از زاویه ادبیات و گاه از منظر تاریخ و اندیشه اجتماعی به او نگریسته می‌شود، اما در همه این وجوه باید دقت داشت که او نه تنها حامل تاریخ، بلکه بخشی از فرهنگ و تمدن ایرانی–اسلامی است.

 ادبیات حمدالله؛ میان فروتنی و درخشش اندیشه

عابدی با تأکید بر اینکه نباید در ستایش حمدالله مستوفی از مسیر انصاف خارج شد، تصریح کرد: ادبیات حمدالله در مجموع ادبیاتی درجه‌سوم است؛ اما در حدود هزار بیت از 75 هزار بیت ظفرنامه، شاعرانگی‌هایی دارد که می‌توان آنها را در حد ادبیات درجه‌دو و حتی درجه‌یک دانست.

وی افزود: اگر بخواهیم ظفرنامه را در ردیف شاهنامه قرار دهیم و او را «فردوسی ثانی» بنامیم، هم به فردوسی جفا کرده‌ایم و هم به حمدالله؛ زیرا ارزش واقعی حمدالله در جای دیگری است؛ در تداوم سنت علمی، تاریخی و فرهنگی ایران.

 سهم قزوین در تمدن ایرانی – اسلامی

این پژوهشگر قزوینی اظهار کرد: ما نباید از احساسات ناسیونالیستی و هیجانات محلی در سخن گفتن از قزوین و قزوینیان پیروی کنیم. قزوین دل عالم نیست، اما در اعتلای تمدن ایرانی–اسلامی سهم بزرگی دارد. وظیفه ما تنها این است که حق آن سهم را به درستی ادا کنیم.

 مغولان، ویرانگری و زایش دوباره فرهنگ ایرانی

 عابدی با اشاره به دوران حکومت مغولان و ایلخانان تشریح کرد: مغولان در آغاز با خشونت و ویرانگری به ایران آمدند، اما در مرحله دوم در فرهنگ و تمدن ایرانی حل شدند و به نوعی «ایرانی‌شده» بازگشتند. اینجاست که نقش حمدالله مستوفی به‌عنوان مورخ، جغرافیدان و حسابدار ایالت خمسه در دستگاه ایلخانی اهمیت می‌یابد.

وی افزود: اگرچه مغولان کتابخانه‌ها را سوزاندند و شهرهای بزرگ چون نیشابور و همدان را ویران کردند، اما اندیشمندان ایرانی چون حمدالله، رشیدالدین فضل‌الله و جوینی توانستند فرهنگ و هویت ایرانی را از دل همان ویرانی‌ها بازسازی کنند.

هویت سه‌وجهی ایرانی

این استاد دانشگاه در ادامه بیان کرد: هویت ما سه مولفه دارد؛ زبان، ملیت و مذهب. هیچ‌کدام بر دیگری برتری ندارد. زبان فارسی و ملیت ایرانی در کنار باورهای دینی، سه پایه اصلی هویت ما هستند. همان‌گونه که در جهان امروز نخستین چیزی که ما را معرفی می‌کند زبان ماست، نه مذهب ما.

حمدالله؛ مورخ، جغرافیدان و حکیم

عابدی با اشاره به آثار حمدالله مستوفی اظهار کرد: او در علوم مختلفی چون تاریخ، جغرافیا، نجوم، طب و حتی علم‌النفس صاحب‌نظر بوده و اثر بزرگ او، نزهة‌القلوب، در حقیقت نخستین کتاب جغرافیایی فارسی با ساختار علمی است.

وی عنوان کرد: نزهة‌القلوب در نسخه‌ای که امروز در دسترس ماست، تنها یک‌سوم اثر اصلی است. نسخه کامل شامل سه مقاله درباره گیاه‌شناسی، جانورشناسی، و جغرافیا بوده است و نشان می‌دهد که حمدالله در زمره دانشمندان جامع‌الاطراف و حکیمان دوران خود بوده است.

تصحیح شاهنامه و الهام از فردوسی

به گفته عابدی، حمدالله مستوفی حدود سال 735 هجری قمری پنجاه نسخه از شاهنامه فردوسی را گردآوری و تصحیح کرده است؛ اقدامی که چند قرن پیش از شکل‌گیری روش «تصحیح انتقادی» در اروپا انجام شد.

وی افزود: حمدالله با سرودن ظفرنامه در بحر متقارب، همان وزن شاهنامه، می‌خواست بگوید؛ ما ایرانیان هنوز زنده‌ایم. او در روزگاری پس از هجوم مغول، می‌کوشید مؤلفه‌های سه‌گانه هویت ایرانی  زبان، فرهنگ و سرزمین  را دوباره احیا کند.

سه طوسی در سه رکن هویت

عابدی با اشاره به نقش تاریخی ایرانیان در احیای هویت پس از هر بحران گفت: در رنسانس دوم ایران سه طوسی نقش محوری داشتند؛ 1. در زبان، فردوسی طوسی با حفظ فارسی 2. در مذهب، شیخ طوسی با تأسیس حوزه علمیه نجف و 3. در سیاست و ملیت، خواجه نظام‌الملک طوسی با تثبیت نهاد دولت ایرانی.

وی در پایان خاطرنشان کرد: حمدالله مستوفی نه تنها شاعر و ادیب، بلکه اندیشمندی بزرگ در عرصه تاریخ، جغرافیا و هویت ایرانی است. او مردی چند جلوه است که اگر امروز در میان ما بود، باید به پاس خدماتش چندین دکترای افتخاری در رشته‌های تاریخ، جغرافیا و علوم انسانی به او اعطا می‌شد.

به گزارش تسنیم، حمدالله مستوفی مورخ، جغرافی دان، شاعر و نویسنده مشهور عهد ایلخانان مغول در سال 680 قمری در قزوین به دنیا آمد. از این دانشمند بزرگ، دو کتاب در زمینه تاریخ به نام‌های تاریخ گزیده و ظفرنامه و یک کتاب درباره جغرافیا به نام نزهت القلوب باقی مانده است. وی در سال 750 قمری درگذشت و در محله پنبه ریسه قزوین که امروز ملک‌آباد است به خاک سپرده شد.

انتهای پیام/