منظومه نماز در اندیشه رهبر انقلاب؛ از عبادت فردی تا راهبرد تمدنی

گروه امام و رهبری خبرگزاری تسنیم ـ زهرا زارعی: در فاصله‌ی سال‌های 1370 تا 1404، رهبر انقلاب اسلامی بیش از سی پیام (سی‌و‌دو پیام) به اجلاس‌های سراسری نماز ارسال کرده‌اند. در رهیافتی در اندیشه ایشان درمی‌یابیم در پسِ تکرار این فریضه معنوی، یک نظام فکری هدفمند و منسجم درباره‌ جایگاه نماز در حیات فردی و اجتماعی مسلمانان شکل گرفته است. این نوشته، در واقع یک منظومه‌ فکری سه‌‌دهه‌ای است که مسیر تحول از «نمازِ فردی» تا «اقامه‌ تمدنی» را ترسیم می‌کند؛ منظومه‌ای که از نگاه معنوی آغاز می‌شود، به ساختار فرهنگی و تربیتی می‌رسد و در نهایت، در قالب نظریه‌ی تمدن اسلامی جمع‌بندی می‌شود، مرور این پیام‌ها نشان می‌دهد که نماز در این اندیشه، محور تربیت انسان، محور ایمان جامعه و ستون تمدن اسلامی است.

محور اول: نماز، محور هستی دینی و معیار جامعه صالح (پیام‌های سال‌های 1372 ـ 1370)

در نخستین پیام‌ها (1370 تا 1372) نماز به‌عنوان بنیان حیات معنوی و شاخص حکومت الهی معرفی می‌شود، «برپاداشتن نماز، نخستین ثمره‌ی حکومت صالحان است.» (پیام 15/07/1370) در این سطح، نماز تنها عبادت فردی نیست، بلکه نظام ارتباطی انسان با خدا و اساس اخلاق اجتماعی دانسته می‌شود، به‌تعبیر دیگر، نماز در این مرحله زبان حیات معنوی و روح نظام اسلامی است، چرا که رکن اصلى دین است و باید اصلى‌ترین جایگاه را در زندگى مردم داشته باشد.

ایشان همچنین از تمامی دستگاه‌های اجرایی و متولیان امر، مطالبات جدی دارند (16/06/1371) و در پیام خود در تاریخ 21/06/1371 همگان را ـ اعم از والدین، معلمان و اساتید علمی، هنرمندان و نویسندگان، علما و روحانیون، ادارات دولتی و… ـ به ترویج «بهترین نهاد دین» امر می‌کنند، برگزارکنندگان این اجلاس را هم به مطالبه‌گری، استقامت و جدیت سوق می‌دهند و می‌فرمایند: «راز موفقیت در دسترسى به هدفهاى بزرگ و والا، همین پیگیرى و استمرار در طلب است.» (16/06/1372)

می‌توان نتیجه گرفت هدف امام خامنه‌ای در این دوره، بنیادگذاری گفتمان اقامه‌ نماز به‌عنوان محور جامعه دینی است.

محور دوم: اقامه‌ی نماز به‌عنوان سیاست فرهنگی و اجتماعی (پیام‌های سال‌های 1378 ـ 1373)

از اواسط دهه‌ی هفتاد، مسئله اقامه نماز در پیام‌های رهبر انقلاب وارد مرحله‌ی عمل و نهادسازی می‌شود، ایشان در پیام 10/06/1373 شاخص هایی برای نماز مقبول را خاطرنشان می‌کنند که از جمله آنها همگانى شدن و نیکو به‌جاى آوردن آن، آبادى مساجد و افزایش نمازهاى جماعت، مطرح شدن نماز در عرصه‌ى مطالعات و تحقیقات علمى و دیده شدن بزرگان جامعه در مراکز همگانى نماز است،

همچنین در پیام سال 1375 برای نخستین‌بار یک دستورالعمل دوازده‌گانه خطاب به تمامی دستگاه‌های اجرایی و نهادهای مردمی صادر می‌شود (31/06/1375)، این توصیه‌ها به‌بیان دیگری در پیام 07/07/1376 و متعاقباً در برخی پیام‌های دیگر تکرار می‌شود. در 18/06/1377، مردم، مخاطب اصلی مطالبات رهبری معظم پیرو اقامه رکن اصلی دین هستند. ایشان نماز را عامل مهم انضباط و انتظام اجتماعى می‌شناسند (18/06/1378)، پس نماز نه‌فقط موضوع ایمان، بلکه شاخص فرهنگ عمومی و ابزار سیاست‌گذاری اخلاقی است.

در این دوره جهت پیام‌ها از مرحله‌ معرفتی وارد فاز فرهنگی می‌شود. نماز در این نگاه، نه‌فقط فریضه‌ عبادی که سازوکار اجتماعی ایمان و اخلاق است.

محور سوم: درمان درد خودبینی و فساد با داروی شفابخش نماز (پیام‌های سال‌های 1394 ـ 1380)

با آغاز دهه هشتاد رویکرد امام خامنه‌ای متفاوت است، ایشان انسان را عنصر بااستعدادی می‌دانند که مى‌تواند برترین موجود گیتى یا پست‌ترین پدیده‌ى هستى شود. «او مجهّز به همه‌ى ابزارها و زمینه‌هاى تعالى و تکامل معنوى و مادى، آفریده شده است.» (15/06/1380). معظم‌له معتقدند دین خدا «ذِکر» را براى پیشگیرى و درمان آفت بزرگ «فسادپذیری» به انسان آموخته است و نماز ناب‌ترین و کامل‌ترین نمونه ذکر است.

پیگیری نتیجه فعالیت‌های دستگاه‌های اجرایی در این حوزه توسط ایشان نیز کمی جدی‌تر انجام می‌شود: «اکنون این سؤال بسیار جدى و مهمّ براى این‌جانب مطرح است، که مسئولان اجرائى مخاطب این مطالبات تا چه‌حدّ به وظیفه‌ى خود عمل کرده‌اند.» (16/06/1381) چرا که «مهم‌ترین شاخص در تعیین موفقیت باغبان، کمّیت و کیفیت میوه ‌ای است که در عرصه تلاش و مجاهدت او به‌دست مى‌آید.» (02/10/1383)

در پیام سال‌های 1388 و 1389 نیز به اهمیت مسجد به‌طور خاص پرداخته می‌شود «مساجد باید مَدرَسِ تفسیر و حدیث و منبرِ معارف اجتماعى و سیاسى و کانون موعظه و پرورش اخلاق باشد. زمزمه‌ى محبت متولیان و مدیران و امناى مساجد، باید دل‌هاى پاک جوانان را مجذوب و مشتاق کند.» (20/07/1389)

همچنین از اواخر دهه‌ هشتاد، گفتمان نماز در پیام‌ها رنگ تربیتی و نسلی می‌گیرد، در این سطح، خانواده، آموزش‌وپرورش و مسجد سه ضلع مثلث اقامه‌ی ایمان‌اند، نماز به وسیله‌ای برای انتقال ایمان از نسلی به نسل دیگر تبدیل می‌شود.

منظومه وارد مرحله‌ تربیت اجتماعی شده است؛ نماز دیگر نه یک رفتار فردی، بلکه «فرآیند اجتماعی‌سازی ایمان» است. تاکید مؤکد ایشان بر احساس مسئولیّت همگانى است. «توقّع و انتظار اینجانب آن است که همه، به‌ویژه مسئولان دستگاه‌ها و دارندگان امکانات مادّى و معنوى و مدیریّتى، عظمت این مسئله را به‌درستى دریابند و گام در راه عمل نهند.» (06/11/1394) چرا که در همین پیام، ایشان یکى از مؤثّرترین راه‌ها براى کاستن آسیب‌هاى اجتماعى را ترویج نماز می‌دانند.

محور چهارم: زیبایی، آرامش و کارکرد روانی نماز (پیام‌های سال‌های 1398 ـ 1395)

امام خامنه‌ای در کمال ظرافت، نماز را در اذهان از «واجب فقهی» به «تجربه‌ زیباشناختی ایمان» ارتقا می‌دهند؛ ایشان سلامت معنوى هر فرد و جامعه را وابسته به نماز می‌دانند. (17/09/1395) همچنین در 30/09/ 1396 دعوت به نماز را دعوت به زیباترین جلوه‌های زندگی می‌دانند و خاطرنشان می‌کنند: «نماز، فصلى از زندگى است که در آن انسان در برابر آفریننده و دارنده‌ همه نیکى‌ها و زیبایى‌ها، به عرض نیازى عاشقانه می‌پردازد و بر عیار زیبایى و نیکى روان و دل خویش مى‌افزاید.»

ایشان نماز را از بزرگترین نعمت‌های الهی می‌دانند که خداوند به‌صورت تکلیف هدیه فرموده است که با آن می‌توانیم جان خود را پالایش کنیم، خود را از گناهان دور کنیم، ارتباطات بشرى را در جامعه‌ خود، برخوردار از معنویّت کنیم و بدین وسیله، امن و سلامت روانى و رهایى از چالش‌هاى ستیزگرانه، و بهجت و نشاط را نصیب آن سازیم. (20/09/1398)

نماز اینجا درمان اضطراب، افسردگی و پریشانی فردی و اجتماعی معرفی می‌شود و گفتمان از تکلیف‌گرایی به عشق و زیبایی می‌رسد. در این مرحله، منظومه از سطح رفتاری و نهادی به سطح تجربه‌ انسانی صعود می‌کند و نماز به‌معنای «بازسازی آرامش در دنیای پراضطراب» است.

محور پنجم: نماز، روح تمدن ایمانی و آینده‌سازی جامعه (پیام‌های سال‌های 1404 ـ 1401)

و سرانجام در پیام‌های اخیر این فریضه عبادی، عامل پیوندهای اجتماعی معرفی می‌شود: «صفهاى نماز جماعت، صفوف به‌هم‌پیوسته‌ فعالیت‌هاى اجتماعى را پدید می‌آورد. کانون گرم و پرشور مساجد، کانون‌هاى همکارى در عرصه‌ اجتماعى را رونق مى‌بخشد.» (06/11/1401) و اینجاست که نماز به قله منظومه بسیار نزدیک است، حال نوبت آن است که ترویج نماز میان نوجوانان و جوانان، بیش از همیشه رونق پیدا کند تا آنان با صفای باطنی و طهارت روحی خود، خودشان، جامعه و حتی جهان را به قله منظومه نماز برسانند. «ترویج نماز در میان نسل جوان و نوجوان، کلید گسترش این نعمت الهی و جایگزین شدن آن در جایگاه شایسته‌ آن است.» (16/10/1402)،

ضمن آنکه بار دیگر از همه دست‌اندرکاران و نهادهای مردمی می‌خواهند خود را مخاطب اقیموا الصلوة بدانند (پیام 1402)، خاطرنشان می‌سازند: «پدران و مادران و سپس معلّمان و معاشران و آنگاه مقرّرات و عادات زندگیِ مرتبط با نماز، در انتشار و التزام به آن نقش دارند.» (15/07/1404)

در این دوره، نماز به‌عنوان «زبان تمدن مؤمنانه» معرفی می‌شود و در نهایت به سطح راهبرد تمدنی می‌رسد. اقامه‌ی نماز معادل اقامه‌ی جامعه‌ی ذاکر است جامعه‌ای که در آن «یاد خدا» اصل سامان فرهنگی و اخلاقی است.

جمع‌بندی نهایی، مرور سی‌و‌دو پیام نماز از 1370 تا 1404 نشان می‌دهد که در اندیشه‌ رهبر انقلاب، نماز نه یک رفتار عبادی، بلکه یک منظومه‌ فکری چندلایه است که چنین سیر تکاملی دارد:

در یک جمله می‌توان گفت؛ نماز در منظومه فکری حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای، نظام تربیت انسان، سازمان ایمان جامعه، و روح تمدن اسلامی است.

انتهای پیام/+