آزادی و قانون در نگاه عالم شیعه: درس‌های میرزای نائینی برای امروز
به گزارش بخش استانها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از قم، آیت‌الله میرزا محمدحسین نائینی، یکی از برجسته‌ترین عالمان شیعه در حوزه نجف، نامی ماندگار در تاریخ اندیشه سیاسی ایران است. او که از شاگردان برجسته میرزا محمدحسن شیرازی بود، با هوش سرشار و تعهد عمیق به ارزش‌های اسلامی، در دورانی پرتلاطم دست به قلم برد تا از مشروطیت، به‌عنوان حرکتی برای عدالت و آزادی، دفاع کند. میرزای نائینی نه‌تنها فقیهی آگاه به مسائل دینی، بلکه اندیشمندی بود که با درک عمیق از نیازهای زمانه، تلاش کرد تا پل ارتباطی میان دین و دنیای مدرن بسازد. کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» او، اثری پیشگامانه است که نشان‌دهنده شجاعت فکری و تعهد او به اصلاح جامعه بود. این نوشتار، با زبانی ساده و امروزی، به بازخوانی این اثر ارزشمند می‌پردازد و تلاش می‌کند تا پیام‌های کلیدی آن را برای مخاطب امروز روشن کند.
چرا میرزای نائینی این کتاب را نوشت؟
در اوایل قرن بیستم، ایران درگیر تحولات بزرگی بود. نهضت مشروطیت، که برای محدود کردن قدرت مطلقه پادشاهان و برقراری عدالت شکل گرفته بود، با مخالفت‌هایی از سوی برخی گروه‌های مذهبی روبه‌رو شد. این گروه‌ها معتقد بودند که مشروطیت با اصول اسلامی ناسازگار است. آیت‌الله نائینی، که در نجف اشرف اقامت داشت، با نوشتن «تنبیه الامه و تنزیه المله» در سال 1288 شمسی (1909 میلادی)، پاسخی محترمانه اما قاطع به این انتقادات داد. او در این کتاب نشان داد که نه‌تنها مشروطیت با اسلام تضادی ندارد، بلکه می‌تواند راهی برای اجرای عدالت و حفظ کرامت انسانی باشد.
میرزای نائینی در مقدمه کتاب، با اشاره به عقب‌ماندگی جوامع اسلامی در مقایسه با پیشرفت کشورهای غربی، به این نکته اشاره می‌کند که بیداری مردم ایران و تلاش آن‌ها برای دستیابی به مشروطیت، حرکتی در راستای احیای ارزش‌های دینی است. او مخالفان مشروطیت را که به نام دین از استبداد دفاع می‌کردند، به شدت مورد انتقاد قرار داد و آن‌ها را به «گرگ‌های آدمی‌خوار» تشبیه کرد که دین را ابزاری برای حفظ ظلم و ستم قرار داده‌اند.
مشروطیت چیست و چرا مهم است؟/تفاوت استبداد و مشروطیت
نائینی در کتاب خود، دو نوع حکومت را از هم جدا می‌کند: حکومت استبدادی و حکومت مشروطه. در حکومت استبدادی، حاکم خود را صاحب مطلق کشور و مردم می‌داند و بدون هیچ نظارتی، هرچه بخواهد انجام می‌دهد. اما در حکومت مشروطه، قدرت حاکم محدود است و او باید در برابر قانون و مردم پاسخگو باشد. نائینی این نوع حکومت را به «امانت» تشبیه می‌کند؛ یعنی حاکم مانند امانتداری است که باید از حقوق مردم حفاظت کند، نه اینکه آن‌ها را به نفع خود مصادره کند.
آزادی و مساوات؛ پایه‌های یک جامعه عادلانه
میرزای نائینی معتقد بود که آزادی و مساوات، دو اصل اساسی برای یک حکومت عادلانه هستند. او با استناد به تاریخ صدر اسلام، به‌ویژه رفتار خلیفه دوم، نشان داد که حتی در آن دوران، مردم حق داشتند از حاکم سؤال کنند و او را مورد بازخواست قرار دهند. برای مثال، وقتی خلیفه دوم لباسی از پارچه گران‌قیمت پوشیده بود، مردم از او توضیح خواستند و او ثابت کرد که این پارچه را از سهم پسرش دریافت کرده است. نائینی این نمونه‌ها را گواهی بر اهمیت آزادی و مساوات در اسلام می‌دانست.
او همچنین تأکید داشت که آزادی به معنای بی‌بندوباری نیست، بلکه به این معناست که مردم از ستم حاکمان آزاد باشند و بتوانند حقوق خود را مطالبه کنند. مساوات هم به این معناست که قانون برای همه یکسان اجرا شود، نه اینکه همه در همه چیز برابر باشند.
چگونه می‌توان حکومتی عادلانه ساخت؟
میرزای نائینی برای ایجاد یک حکومت عادلانه، سه رکن اصلی را پیشنهاد می‌دهد:
1. قانون اساسی: قانونی که وظایف و حدود اختیارات حاکمان را مشخص کند و مانع سوءاستفاده آن‌ها شود.
2. مجلس نمایندگان: گروهی از افراد دانا و خیرخواه که به نمایندگی از مردم، بر عملکرد دولت نظارت کنند.
3. نظارت عمومی: مردم باید بتوانند آزادانه از حاکمان انتقاد کنند و آن‌ها را مورد بازخواست قرار دهند.
او معتقد بود که حتی اگر حاکم فردی عادل باشد، بدون نظارت مردم، نمی‌توان به عدالت او اطمینان داشت. این نظارت عمومی، به‌نوعی جایگزین «عصمت» امامان شیعه است که در زمان غیبت، امکان دسترسی به آن وجود ندارد.
پاسخ به شبهات مخالفان مشروطیت
میرزای نائینی در بخش مهمی از کتاب خود، به پاسخگویی به انتقادات مخالفان مشروطیت می‌پردازد. برخی از این انتقادات عبارت بودند از:
آزادی به معنای بی‌دینی است؟ نائینی توضیح می‌دهد که آزادی به معنای رهایی از ظلم است، نه نادیده گرفتن احکام دینی. او تأکید می‌کند که قیام امام حسین (ع) نیز برای آزادی و علیه استبداد بود.
مساوات یعنی برابری کافر و مؤمن؟ نائینی این ادعا را رد می‌کند و می‌گوید مساوات به معنای اجرای یکسان قانون برای همه است، نه نادیده گرفتن تفاوت‌های دینی.
قانون‌گذاری بدعت است؟ او استدلال می‌کند که قانون‌گذاری برای حفظ نظم و عدالت، نه‌تنها بدعت نیست، بلکه واجب است، زیرا مقدمه‌ای برای اجرای احکام شرعی است.
میرزای نائینی این شبهات را مغالطه‌هایی می‌داند که از سوی حامیان استبداد دینی مطرح شده‌اند تا مردم را از حقیقت مشروطیت دور نگه دارند.
استبداد دینی؛ خطری بزرگ‌تر از استبداد سیاسی
یکی از نکات برجسته در اندیشه نائینی، توجه او به خطر «استبداد دینی» است. او معتقد بود که برخی به نام دین، مردم را به اطاعت کورکورانه از حاکمان دعوت می‌کنند و این نوع استبداد، حتی از استبداد سیاسی خطرناک‌تر است. نائینی، استبداد را به دو نوع سیاسی و دینی تقسیم کرد و هر دو را مکمل یکدیگر دانست. او مثال‌های تاریخی از ایران و دیگر کشورهای اسلامی آورد تا نشان دهد چگونه استبداد دینی، مانع پیشرفت و عدالت شده است.
وظایف نمایندگان مردم
نائینی در بخش دیگری از کتاب، ویژگی‌ها و وظایف نمایندگان مجلس را توضیح می‌دهد. او معتقد بود که نمایندگان باید:
– آگاه به مسائل سیاسی و بین‌المللی باشند.
– خیرخواه و بی‌طمع باشند و به فکر منافع ملت و کشور.
– بر دخل‌وخرج دولت نظارت کنند و قوانین عادلانه‌ای وضع کنند.
جالب اینجاست که نائینی شرط «عدالت» را برای نمایندگان ضروری نمی‌دانست، زیرا کار آن‌ها قضاوت شرعی یا امامت جماعت نیست، بلکه مدیریت امور سیاسی و اجتماعی است.
راه‌های مبارزه با استبداد
در پایان کتاب، نائینی به عوامل استبداد و راه‌های مبارزه با آن می‌پردازد. او عواملی مانند جهل مردم، استبداد دینی، فرهنگ چاپلوسی، و اختلافات داخلی را از ریشه‌های استبداد می‌داند. برای درمان این بیماری، او پیشنهاد می‌کند:
– آگاهی‌بخشی به مردم.
– امر به معروف و نهی از منکر.
– انتخاب کارگزاران شایسته.
– تقویت همدلی میان دولت و ملت.
نائینی معتقد بود که درمان استبداد دینی از همه سخت‌تر است، زیرا به نام دین، مردم را فریب می‌دهد و اصلاح آن نیاز به تلاشی عظیم دارد.
تأثیر و اهمیت «تنبیه الامه»
کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» در زمان انتشارش در بغداد (1288 شمسی) و سپس در تهران، تأثیر زیادی بر روشنفکران و علمای دینی گذاشت. این کتاب مورد تأیید رهبران نهضت مشروطیت، مانند شیخ محمدکاظم خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی، قرار گرفت. بعدها، افرادی مانند محمود طالقانی و مهدی بازرگان از این اثر به‌عنوان منبعی الهام‌بخش یاد کردند. طالقانی معتقد بود که این کتاب، فراتر از دفاع از مشروطیت، نقشه‌ای برای یک حکومت اسلامی عادلانه ارائه می‌دهد.
برخی معتقدند که نائینی در سال‌های بعد، به دلیل ناکامی‌های نهضت مشروطیت، از برخی دیدگاه‌های خود عقب‌نشینی کرد و حتی دستور جمع‌آوری نسخه‌های کتاب را داد. اما این ادعا مورد مناقشه است و فرزند نائینی، مهدی غروی‌نائینی، آن را به‌کلی رد کرده و شایعه خوانده است.
پیام نائینی برای امروز
کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» نه‌تنها در زمان خود، بلکه برای امروز نیز پیامی روشن دارد: دین و عدالت می‌توانند در کنار هم قرار گیرند و حکومتی عادلانه و پاسخگو، نه‌تنها با اسلام سازگار است، بلکه از ضروریات آن است. نائینی با شجاعت و استدلال، نشان داد که دفاع از آزادی و مساوات، دفاع از ارزش‌های دینی است. او به ما آموخت که برای ساختن جامعه‌ای بهتر، باید از استبداد، چه سیاسی و چه دینی، فاصله بگیریم و به نظارت عمومی، قانون‌مداری و مشارکت مردم ایمان داشته باشیم.
این کتاب، دعوتی است به آگاهی و مسئولیت‌پذیری. نائینی به ما یادآوری می‌کند که سکوت در برابر ظلم، خود نوعی مشارکت در آن است. در دنیای امروز، که همچنان با اشکال مختلف استبداد روبه‌رو هستیم، پیام نائینی همچنان زنده و الهام‌بخش است: برای ساختن آینده‌ای بهتر، باید با آگاهی، شجاعت و اتحاد، در برابر ستم ایستاد و برای عدالت و آزادی تلاش کرد.
منابع
1. نائینی، محمدحسین. *تنبیه الامه و تنزیه المله*. به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، 1385ش.
2. آدمیت، فریدون. *ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران*. تهران، 1355ش.
3. طالقانی، محمود. *حکومت از نظر اسلام*. تهران، 1334ش.
4. عنایت، حمید. *تفکر نوین سیاسی اسلام*. ترجمه ابوطالب صارمی، تهران، 1362ش.
5. حائری، عبدالهادی. *تشیع و مشروطیت در ایران*. تهران، 1360ش.
6. بازرگان، مهدی. *مجموعه آثار، جلد ششم (مدافعات)*. تهران، 1385ش.
7. حسینیان، روح‌الله. مقدمه بر *تنبیه الامه*. تهران، 1385ش.
8. کواکبی، عبدالرحمن. *طبایع الاستبداد و مصارع الاستعباد*. بیروت، 2006م.
9. مطهری، مرتضی. *نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر*. قم، 1363ش.
یادداشت از حجت الاسلام سیدمرتضی حسینی کمال آبادی رئیس بنیاد ادیب فقه جواهری
انتهای پیام/