خسروپناه: فقه نظام باید از انفعال خارج و در عرصه حکمرانی وارد شود

به گزارش بخش استان‌ها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از قم،  مؤسسه پژوهشی فقه نظام در راستای تبیین پیام راهبردی رهبر معظم انقلاب به حوزه های علمیه با عنوان «حوزه‌ پیشرو و سرآمد»، نشست علمی «بایسته‌ها و الزامات فقه در کشف و طرّاحی نظام‌های اجتماعی اسلام» را در قم برگزار کرد.

در این نشست که امروز 8 آبان ماه 1404 در مؤسسه پژوهشی فقه نظام برگزار شد، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی بر ضرورت خروج فقه نظام از حالت انفعالی و ورود فعال به مباحث عینی و حکمرانی، با تکیه بر اصول عقلانیت حکیمانه، تأکید نمود.

اهمیت مکاسب شیخ انصاری و کفایه آخوند خراسانی

وی بر ارزش بی‌بدیل کتب مرجع مانند مکاسب شیخ انصاری و کفایه آخوند خراسانی تأکید کرد و این منابع را نه صرفاً متون تاریخی بلکه «مخازن قدرت تحلیلی» خواند که زیربنای استنباط احکام پیچیده اجتماعی و حکومتی را فراهم می‌سازند. این متون حاوی قواعد عمیقی هستند که استخراج احکام از آن‌ها، مبتنی بر درک دقیق اصول عقلایی و شرعی است.

استاد حوزه در ادامه گفت: ما نمی‌توانیم بدون تسلط کامل بر قواعد استنباط، که ریشه در این متون دارد، ادعای تدوین نظام کنیم. نظام‌سازی بدون شالوده اصولی محکم، شبیه به ساختن بنایی بر روی آب است.

وی با بیان اینکه تلاش‌ها برای تدوین نظامات جامع (نظامات سیاسی، اقتصادی، حقوقی و…) نباید بهانه‌ای برای رخوت در مطالعه منابع بنیادین شود، اظهار کرد: اگر طلاب از تسلط بر مبانی که قواعد استخراج را به ما می‌دهد، فاصله بگیرند، هر نظامی که تدوین کنند، فاقد عمق لازم برای مقابله با چالش‌های متغیر خواهد بود. این امر به معنای آن است که هرگاه مسئله‌ای جدید در حوزه حکمرانی مطرح می‌شود، نخستین گام، رجوع به قواعد اصولی است که مشخص می‌کند چگونه می‌توان با استفاده از ادله اربعه (کتاب، سنت، اجماع و عقل)، حکمی مطابق با موازین شرعی استخراج کرد. فاصله گرفتن از این قواعد، منجر به اتکای بیش از حد به نظریه‌های صرفاً اجتماعی یا فلسفی غربی شده و استقلال فقهی نظام را مخدوش می‌سازد.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادامه اشاره‌ای به لزوم روان‌سازی تدریس برخی متون اصولی کرد تا دسترسی طلاب به لایه‌های عمیق‌تر آسان‌تر گردد. هدف از این روان‌سازی، ساده‌سازی دشواری‌های ظاهری متن نیست، بلکه تسهیل مسیر ورود به عمق مطالب و قدرت تحلیلی نهفته در آن‌هاست تا طلاب بتوانند با سرعت بیشتری به سطح کارشناسی در این مباحث دست یابند.

فقه نظام، حکمرانی و مسائل عینی؛ تحقق رفاه با رویکرد حکیمانه

 خسروپناه تأکید کرد که فقه نظام باید از حوزه نظری صرف خارج شده و به طور مستقیم در فرآیندهای حکمرانی و حل مسائل عینی جامعه دخالت کند. این خروج، نیازمند تبدیل ظرفیت نظری به قدرت عملی حل مسئله است.

وی با بیان این که پیوند فقه با واقعیت از طریق «نظامات» باید ظرفیت حل مسئله ایجاد کند، تصریح کرد: فقه نظام باید فراتر از مباحث صرفاً نظری، در ساختار تصمیم‌گیری حکمرانی مؤثر باشد. این اثربخشی مستلزم آن است که فقه بتواند چارچوبی ارائه دهد که تصمیم‌گیران (مدیران، سیاست‌گذاران) در پرتو آن، مسیر صحیح را بیابند.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان نمونه‌ای عینی، به تصمیم حکمرانی در خصوص استفاده پتروشیمی‌ها از نفت خام به‌جای گاز اشاره کرد که با هدف تحقق اشتغال حداکثری (صد در صد ظرفیت) اتخاذ شده است. این تصمیم، یک تصمیم حکمرانی است که مبتنی بر عقل اقتصادی حاکم صورت گرفته است.

در این مثال، تحلیل فقه نظام باید در دو سطح صورت پذیرد:

سطح مبانی: تبیین چارچوب‌های کلی اخلاقی و شرعی حاکم بر مدیریت منابع ملی. این چارچوب‌ها باید تضمین کنند که اهداف اقتصادی (مانند حداکثرسازی اشتغال) با اصول بنیادین (مانند عدالت و حفظ منابع نسل‌های آینده) سازگار باشند.

سطح نظارت حکیمانه: نقش فقه در اینجا، تبیین مبانی کلی و چارچوب‌های اخلاقی است که این تصمیم اقتصادی را از مسیر انحراف و ظلم دور نگه دارد و اطمینان دهد که در راستای مصالح عالیه امت است.

وی ادامه داد: اگرچه تصمیم‌گیری اقتصادی کلان (مانند انتخاب بین نفت و گاز برای پتروشیمی) عمدتاً در حیطه عقل عملی و کارشناسی صورت می‌گیرد، اما فقه نظام باید نقش ناظر عالی را ایفا کند که بر مبانی و حدود تصمیم‌گیری نظارت دارد تا حقوق ذی‌نفعان مختلف (کارگران، مردم، نسل آینده) تضییع نشود.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با تأکید بر پیوستگی این موضوع با آسیب‌های اجتماعی، خاطرنشان ساخت که تعطیلی یا کاهش ظرفیت کارخانجات (که کارخانه‌ها را به 30 تا 50 درصد تولید می‌کشاند) مستقیماً به بیکاری و متعاقباً به گسترش فساد و اعتیاد منجر می‌شود. این زنجیره علت و معلولی، اهمیت فقه نظام در حفظ ساختار اقتصادی جامعه را نشان می‌دهد.

خسروپناه اضافه کرد: فقر و عدم برخورداری از رفاه ریشه در ضعف درک آیات الهی دارد که خود ناشی از استکبار و انحراف از مسیر بندگی است. این نشان می‌دهد که ریشه بسیاری از معضلات اجتماعی، نه فقط در ضعف اقتصادی، بلکه در ضعف در بنیان‌های فکری و معنوی جامعه نهفته است. فقه نظام باید پیوند بین رفاه مادی و سلامت معنوی را تبیین کند.

مبانی هستی‌شناختی و انسان‌شناسی در نظام‌سازی

استاد حوزه تأکید کرد که هر ساختار حکومتی و نظامی بدون شالوده فلسفی مستحکم، فاقد عمق و دوام لازم خواهد بود. این شالوده باید مبتنی بر جهان‌بینی اسلامی باشد. هستی‌شناسی اسلامی تعیین می‌کند که حقیقت چیست، مرجعیت نهایی کجاست و نظام‌ها باید در راستای هدف نهایی وجود (خداوند) تنظیم شوند. انسان‌شناسی قرآنی تعریف می‌کند که انسان کیست، کرامت ذاتی او در چیست، و ظرفیت‌های او برای بندگی و خلافت الهی کدامند.

به گفته دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، این مبانی تعیین‌کننده ماهیت عدالت، مطلوبیت‌ها و حدود اختیارات در حکمرانی خواهند بود. به عنوان مثال اگر انسان‌شناسی سکولار، انسان را تنها یک موجود مادی ببیند، نظام اقتصادی شکل گرفته بر آن، صرفاً بر حداکثرسازی نفع مادی تمرکز خواهد کرد، در حالی که انسان‌شناسی اسلامی، رفاه را در گروی رستگاری و کمال معنوی نیز می‌داند.

حوزه سلامت و نقش عقلانیت حکیمانه

وی همچنین به نقد دیدگاه سکولار در حوزه سلامت پرداخت و گفت: مراجعه به طبیب حاذق، حکیم و باتقوا یک ضرورت است. این تأکید بر «حکیم و باتقوا بودن» طبیب، نشان‌دهنده ورود عقلانیت حکیمانه در حوزه پزشکی است. بی‌تقوایی پزشک، اعتماد بیمار را زائل کرده و درمان را از بُعد اعتماد و آرامش تهی می‌سازد، که این امر خود بخشی از فرآیند شفای مبتنی بر حکمت است. این دیدگاه نشان می‌دهد که فقه نظام باید در همه ابعاد زندگی از جمله سلامت چارچوب‌های ارزشی ناظر بر عمل متخصصین را تبیین کند.

ورود پیشگامانه فقه به فناوری‌های نوین و مسئله‌محوری فعال

 خسروپناه به ضرورت ورود فقه به عرصه‌های نوظهور فناوری، به ویژه فناوری‌های نرم و هوش مصنوعی تاکید کرد و گفت: این ورود باید ماهیتی پیشگامانه داشته باشد، نه واکنشی.

وی ادامه داد: یکی از مهم‌ترین دستور کارها، ضرورت مسئله‌محور شدن پژوهش‌ها و فعال‌سازی نقش فقه نظام در عرصه‌های نوظهور بود. تمرکز اصلی بر فناوری‌های نرم قرار گرفت. این حوزه شامل بازی‌های رایانه‌ای، انیمیشن، فضای مجازی و مدل‌های شناختی است که تأثیر عمیقی بر تربیت و جهان‌بینی نسل جدید دارند.

خسروپناه اظهار کرد: مؤسسه پژوهشی فقه نظام با گفتگوهای فعالانه با نهادهایی چون دانشگاهیان و مدیران فرهنگی (بنیاد بازی‌های رایانه‌ای، صدا و سیما) وارد عمل شود تا تئوری حکمی و فقهی بازی در اسباب‌بازی‌ها و انیمیشن‌ها پیاده‌سازی گردد.

پیشگامی در عرصه هوش مصنوعی و رباتیک

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی به نمونه‌های عینی اشاره کرد که فناوری‌های پیشرفته مانند ربات‌هایی با هوش مصنوعی مقدماتی بدون داشتن پشتوانه فقهی مناسب در حال ورود به جامعه هستند. این ربات‌ها یا اسباب‌بازی‌ها می‌توانند حاوی مفاهیم ارزشی باشند که اگر مورد تحلیل فقهی قرار نگیرند به سادگی ارزش‌های جامعه را تضعیف خواهند کرد.

وی تأکید کرد: اگر فقه نظری در این حوزه‌ها پیشگام نشود، مدیران فرهنگی صرفاً تئوری‌های خود را پیاده‌سازی می‌کنند که این امر می‌تواند پیامدهای ناخواسته مانند کمرنگ شدن مفاهیم بنیادین را در پی داشته باشد. عقلانیت حکیمانه حکم می‌کند که فقه باید ابزارهای لازم برای هدایت این تحولات را قبل از وقوع فراهم آورد.

لزوم عقلانیت حکیمانه در تصمیم‌گیری

 خسروپناه در پایان گفت: مؤسسه پژوهشی فقه نظام باید سازوکاری را ارائه دهد که عقلانیت حکیمانه (ترکیب عقلانیت محض با اهداف حکمت متعالیه) در تمام سطوح حکمرانی جاری شود. این عقلانیت، محدودیت‌های روش‌شناختی فقه را می‌شناسد اما قدرت استنباطی آن را برای ارائه راه‌حل‌های جامع تقویت می‌کند. فقه نباید تنها پاسخی به مسائل گذشته باشد، بلکه باید ابزار قدرتمند شکل‌دهی به آینده جامعه مبتنی بر عقلانیت حکیمانه و مبانی اسلامی باشد.

انتهای پیام/