کتاب «محمد مورخان»؛ ایده‌ای نو و چالش‌زا در مطالعات نبوی
به گزارش بخش استانها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از قم، کتاب «محمد مورخان» که ادامه «قرآن مورخان» است، هر چند ایده‌ای نو در مطالعات نبوی به شمار می‌آید، با چالش‌های روش‌شناختی و حساسیت‌های فرهنگی نیز همراه است. گزارش حاضر ضمن معرفی اجمالی کتاب، به بررسی دقیق این چالش‌ها خواهد پرداخت.
معرفی و اهمیت اثر
کتاب «محمد مورخان» یکی از تازه‌ترین و مهم‌ترین پروژه‌های بین‌المللی در حوزه مطالعات تاریخی اسلام است که با مشارکت بیش از 50 متخصص برجسته در زمینه‌های تاریخ ادیان، اسلام‌شناسی، زبان‌شناسی تاریخی، الهیات تطبیقی و مطالعات فرهنگی تألیف شده است. این مجموعه، ادامه منطقی و فکری پروژه عظیم پیشین نویسندگان، یعنی «قرآن مورخان» (Le Coran des historiens)، محسوب می‌شود.
هدف این اثر، بازخوانی انتقادی و چندوجهی سیمای پیامبر اسلام از منظر تاریخی، دینی و فرهنگی است؛ تلاشی برای فهم علمی‌تر و بینارشته‌ای از منابع نخستین، ضمن جداسازی لایه‌های اسطوره‌ای و الهیاتی از عناصر تاریخی قابل استناد.
انتشار این مجموعه توسط انتشارات با اعتبار Éditions du Cerf، نقطهٔ عطفی در مطالعات غربی دربارهٔ تاریخ اسلام به‌شمار می‌آید و نشان‌دهندهٔ گرایش جدید شرق‌شناسی از روایت‌محوری سنتی به تحلیل انتقادی و مستندگرایی علمی است.
ساختار کلی و محتوای دو جلد
جلد اول: زمینه‌های تاریخی و منابع اولیه
جلد نخست به بررسی محیط اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و جغرافیایی عربستان پیش از اسلام و سده‌های آغازین ظهور می‌پردازد. از جمله محورهای اصلی این جلد:
بازسازی تاریخی: تلاش نظام‌مند برای تفکیک عناصر افسانه‌ای و الهیاتی از داده‌های تاریخی قابل سنجش در سیره‌های نخستین.
نقد منابع: مطالعهٔ دقیق آثار کلاسیک سیره‌نویسانی چون ابن اسحاق، واقدی و ابن سعد، همراه با ارزیابی زنجیرهٔ راویان، محتوای متون وزمان تألیف آنها.
زمینه‌های فکری و دینی: تحلیل تعاملات یهودی، مسیحی و عربی پیش از اسلام با ساختار شکل‌گیری روایت نبوی.
جلد دوم: تطورات فرهنگی و بازنمایی‌های تاریخی
جلد دوم از سطح تاریخ‌نگاری صرف فراتر می‌رود و مسیر تأثیرگذاری و بازنمایی شخصیت پیامبر را در سنت‌های اسلامی و فرهنگ‌های جهانی دنبال می‌کند:
محمدشناسی در اندیشهٔ اسلامی: بازتاب جایگاه پیامبر در الهیات، فلسفه، عرفان و فقه دوره‌های گوناگون.
بازنمایی در غرب: بررسی گستردهٔ تصویر پیامبر در متون تاریخی، فلسفی، هنری و ادبی اروپا، از قرون میانه تا دوران معاصر.
محمد در فرهنگ جهانی جدید: از ادبیات مدرن و سینما تا هنرهای تجسمی معاصر و رسانه‌های دیداری.
هر مقاله توسط یک پژوهشگر متخصص نگاشته شده و همین ساختار چندصدا، کتاب را به یک مجموعهٔ جامع و مرجع در حوزهٔ «محمدشناسی تاریخی تطبیقی» بدل کرده است.
روش‌شناسی پژوهش
امیرمعزی و تولان الگوی تحقیق خود را بر اساس رویکرد تاریخی ـ انتقادی طراحی کرده‌اند.
ویژگی‌های کلیدی این روش عبارت‌اند از:
نقد دقیق متون: تحلیل ساختار اسناد روایی با تمرکز بر اعتبار سلسلهٔ راویان، محتوای روایات و بستر زمانی نگارش آنها.
تطبیق کرونولوژیک: بازآرایی داده‌ها در چارچوب زمان واقعی رویدادها و حذف تلفیقات متأخر در روایت‌های اولیه.
مقایسهٔ بین‌متنی: سنجش روایات اسلامی با منابع هم‌زمان غیر‌اسلامی (بیزانسی، سریانی، یهودی، و ایرانی) جهت روشن‌سازی نقاط اشتراک و اختلاف در توصیف واقعهٔ نبوی.
این روش به بازنگری علمی در درک تاریخی از نبوت کمک می‌کند و بستر طرح پرسش‌های جدیدی را در حوزهٔ منشأهای فرهنگی و اجتماعی روایت دینی فراهم می‌سازد.
نقاط قوت اثر
جامعیت ساختاری: مشارکت چند‌زبانه و چند‌ملیتی بیش از پنجاه متخصص، پوشش کامل دوره‌ها و ابعاد تاریخی و فکری را تضمین کرده است.
میان‌رشته‌ای بودن: تلفیق روش‌های تاریخ‌نگاری، زبان‌شناسی، کلام، فلسفه و مطالعات فرهنگی در چارچوبی واحد.
بیان علمی قابل‌دسترس: علی‌رغم عمق و تخصص بالای مباحث، اثر از وضوح نگارشی برخوردار است و برای طیف وسیعی از مخاطبان دانشگاهی نوشته شده.
انسجام تحلیلی: ساختار روایی چندلایه که تصویری متعادل و پیچیده از پیامبر در منابع اسلامی و غربی ارائه می‌دهد.
نقدها و چالش‌های بنیادین کتاب «محمد مورخان»
1. محدودیت زبانی و انحصار زبانی فرانسوی:
انتشار کتاب فقط به زبان فرانسه، نه‌تنها مانع دسترسی پژوهشگران جهان اسلام است، بلکه موجب شکل‌گیری نوعی انحصار معرفتی در میان اسلام‌پژوهان اروپایی می‌شود. این امر سبب می‌گردد تفسیر غربی از تاریخ اسلام در فضای علمی جهان غلبه یابد؛ زیرا نقدهای غیرغربی اساساً در مرحلهٔ اول مطالعه منتفی‌اند. درنتیجه،
خطر تبدیل پژوهش علمی به «تک‌صدا شدن تاریخ» کاملاً جدی است.
2. حساسیت فرهنگی و سیاسی رویکرد انتقادی:
روش تاریخی ـ انتقادی به‌کاررفته، در عمل بسیاری از مفروضات دینی را به چالش می‌کشد و گاه مرز میان تحلیل علمی و داوری الهیاتی را کم‌رنگ می‌کند. در جوامع اسلامی، این رویکرد می‌تواند زمینهٔ بروز واکنش‌های نه‌فقط علمی بلکه سیاسی و هویتی را ایجاد کند؛ از جمله متهم شدن نویسندگان به تقلیل پیام نبوی به پدیده‌ای فرهنگی یا روان‌شناختی. این چالش، گاه سبب می‌شود خود اثر از مسیر نقد بی‌طرفانه به حوزهٔ حساسیت‌های الهیاتی لغزش پیدا کند.
3. عدم قطعیت تاریخی و بحران منبع‌شناسی:
با وجود تکیه بر روش‌های دقیق نقد متن، فاصلهٔ زمانی زیاد از منابع اولیه و ناسازگاری میان روایت‌ها، عملاً امکان دسترسی به واقعیت تاریخی را محدود می‌کند. بسیاری از فرضیات بر پایهٔ تحلیل‌های احتمالی استوارند، نه داده‌های مستند. این امر در مقام علم تاریخ، نوعی پارادوکس روش‌شناختی می‌آفریند: از یک سو نقد سنتی منابع، و از سوی دیگر اتکا اجتناب‌ناپذیر به همان منابع برای بازسازی تصویر تاریخی.
4. غلبهٔ چارچوب فکری غرب و نگاه بیرونی به اسلام:
هرچند مجموعه‌ای بین‌المللی است، اما بن‌مایهٔ معرفت‌شناسی آن اروپامحور باقی می‌ماند. بخش بزرگی از مفاهیم تحلیلی و نظام ارزیابی روایات بر مبنای فلسفهٔ تاریخ و فیلولوژی غربی بنا شده است؛ رویکردی که ممکن است از درک درونیِ سنت اسلامی باز بماند. در نتیجه، نگرش بیرونی گاه موجب برداشت‌های نادقیق یا فروکاهنده از مفاهیم دینی و معنوی می‌شود. این کتاب از این منظر، با چالش «ترجمهٔ مفاهیم الهی به منطق تاریخ تجربی» روبه‌روست که خود منشاء اختلافات جدی در تفسیرِ هدف و مأموریت نبوی است.
واکنش‌های علمی و فرهنگی
در اروپا، به‌ویژه فرانسه و آلمان، این مجموعه با استقبال قابل توجه روبه‌رو شده و از آن به عنوان «باززایش رویکرد تاریخی نو در محمدشناسی» یاد می‌شود.
در جهان اسلام، ارزیابی‌ها دوگانه بوده است:
گروهی آن را فرصتی علمی برای بازنگری نقادانه در میراث تاریخی می‌دانند.
گروهی دیگر نسبت به تأویل‌های انتقادی نویسندگان محتاط هستند و آن را خارج از سنّت کلاسیک اسلامی ارزیابی می‌کنند.
جایگاه مؤلف و پیشینه فکری
محمدعلی امیرمعزی (پروفسور در مدرسهٔ مطالعات عالی سوربن، پاریس) از شاگردان فکری هانری کربن است و از دههٔ 1970 با رویکرد «بازنگرانهٔ علمی» به تاریخ اسلام شناخته می‌شود. این نگرش، ضمن حفظ احترام به منابع سنتی، آنها را از منظر تاریخی و فیلولوژیک نقد می‌کند تا داده‌های تاریخی قابل اعتماد استخراج شوند؛ رویکردی که از پاتریشیا کرون و مایکل کوک تأثیر پذیرفته و امروزه یکی از شاخص‌های روش‌شناختی مطالعات اسلامی غرب است.
فهرست موضوعی نمونه‌ای
از محورها و فصل‌های برجستهٔ این مجموعه می‌توان اشاره کرد به:
تحلیل ساختار تاریخی قرآن و بازنمایی پیامبر در مطالعات قرآنی مدرن.
نقد روایت‌های نخستین سیره در سنت اهل‌سنّت و تناقض‌های تاریخی آن.
بررسی منشأ و اصالت «میثاق مدینه» در تاریخ‌نگاری اسلامی.
تحلیل منابع مادی و مستند (کتیبه‌ها، پاپیروس‌ها، اسناد اولیه).
جایگاه پیامبر در نظام حقوقی فقه اولیه (مباحث ارث و نسب).
تطور روایت‌های اسراء و معراج در منابع سنی، شیعی و بین‌فرهنگی.
تصویر پیامبر در الهیات امامی، نصیریه، اسماعیلیه و تصوف عربی، فارسی، ترکی و آفریقایی.
جایگاه پیامبر در فلسفه اسلامی کلاسیک و مباحث معرفت‌شناسی و سیاست.
بازنمایی هنری: از منع تصویری تا هنر مغولی و صفوی و سپس هنرهای تجسمی معاصر.
تصویربرداری و رسانه: بازنمایی پیامبر در سینما، تلویزیون و قدرت نرم معاصر.
بازتاب محمد در ادبیات کلاسیک و مدرن عربی، تا تفسیرهای فرهنگی در روسیه و جهان تاتار.
«ابتکار مدرن در مطالعات نبوی و ضرورت هم‌افزایی روش‌شناختی»
اثر «محمدِ مورّخان» (Le Mahomet des historiens) را باید یک ابتکار قابلِ اعتنا و مدرن در عرصهٔ مطالعات تاریخی و الهیاتی دانست. این مجموعه، به شیوه‌ای نو، کوشش کرده است میان دو حوزهٔ ظاهراً متقابل پیوند برقرار کند:
از یک سو، منطقِ وحی و سنت‌های ایمانی که درونی و قدسی‌اند؛
و از سوی دیگر، روش‌های علمی و تاریخیِ غربِ معاصر که بر نقد متن، تحلیل سند و بررسی بافت فرهنگیِ داده‌ها استوارند.
بدین معنا، کتاب مزبور الگویی برای گفت‌وگوی میان الهیاتِ دینی و تاریخِ انتقادی فراهم می‌آورد، گفت‌وگویی که می‌کوشد تفسیر عقلانی از مفاهیم وحیانی را در چارچوب فهم انسانیِ روزگار جدید عرضه کند.
ضرورت تکمیل رویکرد با حضور رشته‌های درون‌دینی
با وجود ارزش روشیِ بالای این اثر، لازم است دقّت شود که کاربرد یک رویکرد صرفاً تاریخی، بدون همراهی سیره‌شناسان، حدیث‌شناسان و رجال‌پژوهان (به‌ویژه در شاخهٔ شیعی)، ممکن است به برداشت‌های ناصواب بینجامد.
در غیاب این تخصص‌ها، تحلیل‌ها عمدتاً صرفاً بر مبنای داده‌های بیرونی شکل می‌گیرد؛ حال آن‌که مفاهیم نبوی و روایی، نیازمند درک درونیِ الهیاتی‌اند. حضور متخصصان شیعی در این‌گونه پروژه‌ها، شرطِ پیش‌گیری از خطاهای روشی و تفاسیر فروکاهنده است. بدون این هم‌افزایی، حتی یک رویکرد علمیِ دقیق نیز می‌تواند ناخواسته باورهای مسلمانان را به چالش بکشد.
لزوم ترکیب تخصص‌های علمی و الهیاتی
در گروه‌های پژوهشی از این دست، باید ترکیبی از تخصص‌ها ــ از تاریخ و زبان‌شناسی تا فلسفهٔ دین و علوم حدیث ــ حضور داشته باشد. فقدان چنین تنوّعی موجب می‌شود نگاه تاریخی از درک معناییِ وحی فاصله گیرد و پژوهش علمی، ناخواسته از هدف فهم دینی به تحلیل صرفاً فرهنگی یا نمادین تبدیل شود.
مسئولیت معرفتی در ترجمهٔ فارسی
ترجمهٔ فارسیِ این اثر هنگامی سودمند خواهد بود که با نظارت هیأت علمیِ میان‌رشته‌ای، شامل متخصصان حدیث، سیره و رجال اسلامی، همراه گردد. این نظارت، برای حفظ دقّت مفاهیم و جلوگیری از انتقال نادرست اصطلاحات تاریخی به بستر دینی ضروری است؛ زیرا ترجمهٔ بی‌پروای متون تاریخی می‌تواند گاه به تضعیف فهم عمومی از میراث اسلامی بیانجامد.
نتیجه‌گیری راهبردی
کتاب «محمدِ مورخان»، به عنوان یک ابتکار مدرنِ قابلِ اعتنا، ظرفیت بزرگی برای شکل‌دهی به گفت‌وگوی علمی میان شرق و غرب دارد؛ اما همین ظرفیت، نیازمند مراقبت معرفتی و حضور منظمِ رشته‌های سنتی است. نقد و تکمیل این رویکرد، وظیفهٔ اصلی پژوهشگران مسلمان در دورهٔ جدید است تا عاز دل این گفت‌وگو، الگوی تازه‌ای از تعامل ایمان و علم پدید آید الگویی که توان بازسازی عقلانیِ علوم وحیانی در زبان علوم انسانی را داشته باشد.
یادداشت از حسن عبدی پور، تاریخ پژوه
انتهای پیام/