تحلیل تقوا از نگاه قرآن
به گزارش بخش استانها در وبانگاه به نقل از خبرگزاری تسنیم از قم، در فراز «فَاتَّقُوا النَّارَ» از فعل امر «اتقوا» استفاده شده است. دانستنی است که در قرآن فعل امر «اتق» چند بار به صورت مفرد و عموماً به صورت جمع بکار رفته است و در اکثر به قریب اتفاق آیات، متعلق آن «الله» است. به عبارت روشن‌تر؛ تعبیر «اتَّقُوا اللَّهَ» از تعابیر بسیار پرکاربرد قرآن است، البته گاه به جای الله از واژه ربّ استفاده شده است؛ نظیر آیه «یا أَیهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکمْ الَّذِی خَلَقَکم مِّن نَّفُسٍ وَاحِدَةٍ» (نساء، 1) و گاه به جای الله یا رب از توصیف خداوند استفاده شده است؛ نظیر آیه «وَاتَّقُوا الَّذِی خَلَقَکمْ وَالْجِبِلَّةَ الْأَوَّلِینَ» (شعراء، 184)
اما تنها در چند آیه محدود فعل «اتقوا» به سه موضوع دیگر تعلق یافته است:
یک؛ بیم از روز قیامت؛ به عنوان نمونه در سوره بقره چنین آمده است: «وَاتَّقُوا یوْمًا لَا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیئًا وَلَا یقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَلَا یؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا هُمْ ینصَرُونَ» (بقره، 48) و (بقره، 123)
دو؛ بیم از امروز و فردا؛ چنان که در سوره یس چنین آمده است: «وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ اتَّقُوا مَا بَینَ أَیدِیکمْ وَمَا خَلْفَکمْ لَعَلَّکمْ تُرْحَمُونَ» (یس، 45)
سه؛ بیم از آتش جهنم؛ این تعبیر افزون بر آیه مورد بحث؛ یعنی آیه 24 سوره بقره، در سوره آل عمران نیز بازتاب یافته است: «وَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ» (آل عمران، 131) البته شبیه این تعبیر؛ یعنی تعلق یافتن فعل «اتقوا» به آتش جهنم با استفاده از واژه «قوا» که کارکرد ثلاثی مجرد همین فعل «اتقوا» است، در سوره تحریم نیز بکار رفته است: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکمْ وَأَهْلِیکمْ نَارًا» (تحریم، 6)
بر اساس آن چه که در ذیل آیه نخست سوره بقره آوردیم، در گوهر معنایی تقوا، پروا، بیم، حریم نگاه داری، دور نگاه داشتن خود از آفات و خطرات و در یک کلمه جامع «ادب بندگی» نهفته است و پیداست که بندگان در بالاترین حد متصور باید در برابر خداوند اهل بیم و پروا باشند؛ یعنی حریم او را نگاه دارند و بترسند که مورد خشم و غضب الهی قرار گیرند؛ چنان که خداوند در سوره مبارکه آل عمران دو بار چنین فرمود: «وَیحَذِّرُکمْ اللَّهُ نَفْسَهُ؛ و خداوند، شما را از خود می ترساند.» (آل عمران، 28 و 30)
پیداست که خداوند سراسر اهل مهر و محبت است و لزومی ندارد که این چنین بندگانش را از خود بیم دهد و برحذر نگاه دارد؛ چنان که در آیه سی ام سوره آل عمران پس از برحذر داشتن بندگان از خود، بلافاصله از مهر و محبت خود نسبت به بندگان سخن به میان آورد: «وَیحَذِّرُکمْ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ» (آل عمران، 30)
پاسخ این شبهه آن است که اگر بیم و برحذری در بین است از خداوند نیست، بلکه از عدالت او و از التزام خداوند به اجرای همه قوانین از جمله کیفر اعمال است؛ چنان که در بخشی از زیارت ثامن الحجج (ع) چنین آمده است: «جَلَلْتَ أَنْ يُخافَ مِنْكَ إِلاّ العَدْلُ وَأَنْ يُرْجَى مِنْكَ إِلاّ الاِحْسانُ وَالفَضْلُ» (بحار الانوار، ج 99، ص 56)
تعلق یافتن فعل «اتقوا» به روز قیامت، حال و وضع امروز و فردا و از همه رساتر به آتش جهنم به خوبی این مدعا را مدلل می سازد که در تمام مواردی که تقوا به خداوند اضافه شده، در حقیقت یکی از معانی آن «اتقوا نار الله» است؛ چنان که در سوره همزه می فرماید: «نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ» (همزة، 6)
اگر پرسیده شود که چرا در این موارد به جای اضافه شدن فعل «اتقوا» به «الله» به «نار» اضافه شده است، می توان گفت که این دو تعبیر دو کارکرد متفاوت دارند.
عموماً در آن جا که مخاطب دعوت قرآن به تقوا، بندگان باورمند خداوند هستند، از تعبیر «اتقوا الله» استفاده شده است؛ نظیر آیه «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِی مِنْ الرِّبَا إِنْ کنتُمْ مُؤْمِنِینَ» (بقره، 278)
زیرا در کاربست تعبیر «اتَّقُوا اللَّهَ» تنها مفهوم بیم و ترس نهفته نیست، بلکه توجه به حرمت و حریم الهی نیز ملحوظ است. در این صورت مؤمنان نه تنها با توجه به احتمال خشم الهی، بلکه از روی ادب بندگی، پروای الهی را نگاه داشته و فرامین الهی را مورد توجه قرار می دهند، اما در آن جا که مخاطب خداوند کافران و نا آشنایان با حریم الهی باشند، مناسب تر آن است که آنان از آتش الهی بیم داده شوند؛ زیرا رعایت حریم و حرمت الهی و حفظ ادب بندگی برای آنان معنا ندارد.
این تحلیل حداقل در مواردی از دو نوع کاربست «اتقو الله» و «اتقوا النار» در قرآن قابل دفاع است. با این تحلیل از آن جا که مخاطب «فَاتَّقُوا النَّارَ» مخالفان قرآن اند، جا داشت تا به جای «اتقوا الله» از تعبیر «اتقوا النار» استفاده شود.
یادداشت از: آیت‌الله علی نصیری، استاد حوزه و دانشگاه
انتهای پیام/