توکیو-پکن در مسیر تشدید تنش؛ آیا تاکایچی، ژاپن را به جنگ می‌کشاند؟
خبرگزاری مهر، گروه بین‌الملل: ژاپن هفته گذشته درگیر یک موضع‌گیری جنجالی بود که شاید سال‌ها بعد، از آن به‌عنوان نقطه چرخش روابط شرق آسیا یاد شود. «سانائه تاکایچی» نخست‌وزیر جدید اما بلندپرواز ژاپن، در صحن علنی مجلس اعلام کرد که هرگونه حمله چین به تایوان می‌تواند «تهدیدی برای بقای ژاپن» باشد؛ جمله‌ای که برای نخستین‌بار از زبان یک رهبر مستقر ژاپنی شنیده شد و به‌سرعت مانند کبریتی در انبار باروت پکن عمل کرد.
آن‌سوی تنگه، واکنش چین نه‌تنها تند، که غیرمعمول و بی‌پروا بود؛ احضار فوری سفیر ژاپن، بیانیه‌های خشمگین ارتش و حتی پست جنجالی کنسول چین در اوساکا که بعداً پاک شد با این جمله تهدیدآمیز که «گردن کثیفی که خودش را داخل می‌کشد، باید قطع شود».
این انفجار سیاسی درست یک ماه پس از دیدار دوستانه و پرلبخند تاکایچی با شی‌جین‌پینگ در حاشیه نشست سازمان همکاری‌های اقتصادی آسیا–پاسفیک (اپک) رخ داد؛ دیداری که قرار بود یخ‌های روابط را آب کند اما امروز بیش‌ازپیش روشن شده که یخ‌های میان چین و ژاپن با لبخند و مذاکره‌ای تشریفاتی ذوب نمی‌شوند.
تنش‌های حال حاضر، نتیجه لایه‌های عمیقی از بی‌اعتمادی تاریخی، رقابت ژئوپلیتیکی و حسابگری‌های امنیتی است که هر روز پیچیده‌تر می‌شود.
ریشه‌های تاریخی تنش‌های چین و ژاپن
تنش‌های کنونی میان چین و ژاپن را نمی‌توان بدون درک عمیق از تاریخ تلخ دو کشور فهمید. جنگ جهانی دوم و حافظه تاریخی همچنان بر روابط دو کشور سایه افکنده است. قتل‌عام نانجینگ که در آن نیروهای امپراتوری ژاپن بیش از ۲۰۰ هزار غیرنظامی را کشتند و ده‌ها هزار زن و دختر را مورد تجاوز و شکنجه قرار دادند، یکی از بدنام‌ترین جنایات جنگی قرن بیستم بود.
این زخم‌های تاریخی هیچ‌گاه به طور کامل التیام نیافته‌اند. در قرن بیست‌ویکم، سیاستمداران راست‌گرای ژاپنی اغلب جنایات جنگی ژاپن را در طول جنگ دوم چین-ژاپن انکار کرده‌اند. چین همراه با سایر کشورهای آسیایی مانند کره جنوبی، کتاب‌های درسی تاریخ ژاپنی را که این جنایات را کم‌رنگ می‌کنند، مورد انتقاد قرار داده است.
اما فراتر از حافظه تاریخی، اختلاف بر سر جزایر سنکاکو (دیائویو به زبان چینی) یکی از ملموس‌ترین نقاط تنش است. این مجمع‌الجزایر متشکل از پنج جزیره خالی از سکنه و سه صخره است که ژاپن آن‌ها را در سال ۱۸۹۵ به خاک خود ملحق کرد. هم چین و هم تایوان مدعی حاکمیت بر این جزایر هستند و کشف ذخایر احتمالی نفت زیردریایی در سال ۱۹۶۸ کاتالیزوری برای افزایش علاقه به این جزایر مورد مناقشه شد.
در سال ۲۰۱۲، خرید سه جزیره توسط دولت ژاپن از مالک خصوصی آن‌ها، اعتراضات گسترده‌ای در چین و تایوان برانگیخت. از آن زمان، کشتی‌های گارد ساحلی چین به طور منظم وارد آب‌های اطراف این جزایر شده و در سال ۲۰۱۳، چین منطقه شناسایی دفاع هوایی دریای چین شرقی را که شامل جزایر سنکاکو می‌شود، اعلام کرد.
تشدید تنش‌ها در دوره کوتاه زمامداری تاکایچی
سانائه تاکایچی اولین زن نخست‌وزیر ژاپن که ماه گذشته انتخاب شد، با اظهارات خود در هفتم نوامبر درباره تایوان، مرزهای جدیدی را در گفتمان سیاسی ژاپن جابه‌جا کرد؛ اظهاراتی که به معنای امکان استفاده از حق دفاع دسته‌جمعی ژاپن در صورت حمله به تایوان بود.
گرچه شینزو آبه فقید به عنوان مربی سیاسی تاکایچی، نظرات مشابهی را پس از ترک سمت بیان کرده بود اما این نخستین بار است که یک نخست‌وزیر در حال خدمت چنین موضعی را در چنین سناریوهای خاصی اعلام می‌کند. این عدول از سنت چند دهه‌ای «ابهام استراتژیک» ژاپن در قبال تایوان بود.
واکنش پکن به این سخنان فوری و بی‌سابقه بود؛ روزنامه ارتش آزادی‌بخش خلق چین در صفحه اول خود یادداشتی منتشر کرد و خشم و مخالفت قاطع چین را با این اظهارات ابراز داشت. روزنامه پیپلز دیلی به عنوان ارگان اصلی حزب کمونیست، تاکایچی را به «به لاف زدن بی‌پروا» متهم کرد و هشدار داد که هیچ کس نباید توهم داشته باشد که می‌تواند در موضوع تایوان از خط قرمز عبور کند بدون اینکه بهای آن را بپردازد.
همچنین چین روز جمعه هشدار سفر برای شهروندان خود صادر و اعلام کرد که اظهارات تحریک‌آمیز اخیر درباره تایوان، فضا را برای تبادلات مردمی بیشتر آسیب رسانده و خطرات بیشتری برای امنیت شهروندان چینی در ژاپن ایجاد کرده است.
تاکایچی علی‌رغم اعتراض‌های شدید چین، از پس گرفتن اظهاراتش خودداری کرد که به معنای دخالت مسلحانه احتمالی در تنگه تایوان است. این موضع تندروانه او حتی در داخل ژاپن نیز با انتقاد روبه‌رو شد. چندین قانون‌گذار ژاپنی از جمله نخست‌وزیران سابق یوکیو هاتویاما و شیگرو ایشیبا از او خواستند که اظهاراتش را پس بگیرد.
پیامدهای تنش بر روابط دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی
تنش‌های کنونی تأثیرات گسترده‌ای بر روابط اقتصادی دو کشور دارد. در سال ۲۰۲۴، تجارت دوجانبه میان چین و ژاپن به ۲۹۲.۶ میلیارد دلار رسید. چین از سال ۲۰۰۵ بزرگ‌ترین شریک تجاری ژاپن بوده است. اکنون این رابطه اقتصادی عمیق در معرض خطر جدی قرار گرفته است.
اینک، تنش‌های دیپلماتیک به حوزه‌های اقتصادی نیز کشیده شده است. چین به شهروندان خود توصیه کرده از سفر یا تحصیل در ژاپن خودداری کنند. بیش از ۱۰۰ هزار دانشجوی چینی در ژاپن مشغول تحصیل هستند و دست‌کم ۶ شرکت هواپیمایی چینی اعلام کرده‌اند بلیت‌های سفر به ژاپن تا پایان دسامبر (آذرماه) قابل استرداد یا تغییر رایگان است.
سهم گردشگران چینی از صنعت گردشگری ژاپن حدود ۲۵ درصد است و این هشدارها باعث افت شدید سهام شرکت‌های گردشگری و خرده‌فروشی در ژاپن شده است. اقتصاددانان هشدار داده‌اند که در صورت تکرار افت ۲۵ درصدی مشابه سال ۲۰۱۲، زیان اقتصادی قابل‌توجهی متوجه ژاپن خواهد شد.
تحلیلگران می‌گویند اگر تنش به سطح جنگ تجاری برسد، یکی از بزرگ‌ترین خطرها برای ژاپن، محدودیت صادرات عناصر کمیاب از سوی چین یا اعمال محدودیت بر صادرات ژاپنی خواهد بود؛ به‌ویژه در صنعت خودروسازی که تحت فشار رقابت با تولیدکنندگان چینی خودروهای برقی قرار دارد.
افت بازارهای آسیایی از دیگر پیامدهای آنی تنش میان پکن و توکیو بود. بازارهای سهام آسیا روز دوشنبه عمدتاً با کاهش همراه شدند، در حالی که شاخص‌های آتی آمریکا رشد اندکی را تجربه کردند. شاخص نیکِی ژاپن پس از انتشار گزارش کاهش ۱.۸ درصدی رشد اقتصادی این کشور در سه‌ماهه سوم سال افت کرد، و نگرانی‌ها درباره افزایش تنش‌های ژئوپولیتیکی میان چین و ژاپن نیز بر بی‌اعتمادی سرمایه‌گذاران افزود.
بازارهای چین نیز روند نزولی داشتند؛ به‌طوری‌که شاخص «هنگ‌سنگ» هنگ‌کنگ با ۰.۷ درصد کاهش به ۲۶ هزار و ۳۸۴ واحد رسید و شاخص ترکیبی شانگهای با ۰.۵ درصد افت به سه هزار و ۹۷۲ واحد سقوط کرد.
از منظر نظامی نیز تنش‌ها افزایش یافته است. گارد ساحلی چین روز یکشنبه اعلام کرد که گشت‌زنی در اطراف جزایر سنکاکو انجام داده است که پکن مدعی مالکیت آن‌هاست و آن‌ها را جزایر دیائویو می‌نامد. این استقرار در زمانی رخ داد که تنش‌ها بر سر نظرات تاکایچی درباره تایوان افزایش می‌یابد.
از طرفی، این بحران تنها محدود به روابط دوجانبه نیست. در سراسر تایوان، چهره‌های سیاسی، رهبران افکار عمومی و رسانه‌ها اظهارات تحریک‌آمیز تاکایچی را به عنوان اقدامی نابخردانه و مضر برای منافع مردم جزیره که به دنبال صلح و ثبات در تنگه تایوان هستند، محکوم کردند. ما ینگ‌جیو رئیس سابق حزب کومینتانگ، گفت که نگرش تاکایچی نسبت به مسئله تایوان به ناچار تداعی‌کننده احیای میلیتاریسم راست‌گرای ژاپن است.
نقش آمریکا و معادلات قدرت در شرق آسیا
موضع تاکایچی را نمی‌توان جدای از پیمان دفاعی ژاپن-آمریکا و استراتژی واشنگتن در منطقه درک کرد. متحدان پیمان امنیتی خود را برای شامل شدن حملات در فضا مانند حملات به ماهواره‌های مرتبط با سیستم‌های دفاع هوایی، گسترش خواهند داد. در چارچوب ماده ششم پیمان همکاری و امنیت متقابل میان ژاپن و آمریکا، ایالات متحده می‌تواند از پایگاه‌ها و تأسیسات در ژاپن برای «حفظ صلح و امنیت بین‌المللی در خاور دور» استفاده کند. به مدت ۶۰ سال، ژاپن از دفاع تایوان از طریق این مکانیزم غیرمستقیم حمایت کرده است.
ایالات متحده برای جلوگیری از حمله چین به تایوان، به حمایت متحدان و شرکا نیاز دارد زیرا نیروی نظامی پراکنده در سطح جهانی آن با یک دامنه رو به گسترش مواجه است. تنها ۱۵ درصد از مردم ژاپن از جنگیدن در کنار نیروهای آمریکایی برای دفاع از تایوان حمایت می‌کنند. با این حال، با ۸۰ تا ۹۰ درصد از مردم ژاپنی که به طور مداوم دیدگاه منفی نسبت به چین ابراز می‌کنند، ژاپن علاقه‌ای در حمایت از دفاع تایوان و بازدارندگی چین دارد.
دولت ترامپ در حال اولویت‌بندی استراتژی «انکار» برای بازدارندگی یک حمله چینی به تایوان است. الیبریج کلبی مسئول سیاست پنتاگون در جلسه استماع سنای آمریکا برای تأیید سمتش، گفت: از دست دادن تایوان، سقوط تایوان، فاجعه‌ای برای منافع آمریکا خواهد بود. برخلاف بازدارندگیِ مبتنی بر مجازات که با تهدید به عواقبی مانند تحریم‌های اقتصادی عمل می‌کند، استراتژی «انکار» می‌کوشد متجاوز را متقاعد کند که اهدافش غیرقابل دستیابی است و هر حمله‌ای با شکست فاجعه‌بار روبه‌رو خواهد شد.
از نگاه ناظران، بدون استفاده از پایگاه‌ها در ژاپن، ایالات متحده قادر به به کارگیری قدرت هوایی تاکتیکی در صورت وقوع یک درگیری نخواهد بود. این واقعیت نشان می‌دهد که چرا موضع ژاپن برای آمریکا بسیار حیاتی است و چرا واشنگتن ممکن است به طور ضمنی از موضع قاطع‌تر توکیو حمایت کند.
با این حال، خطراتی نیز وجود دارد؛ بدترین سناریو برای اتحاد ژاپن-آمریکا، بحران‌های همزمان در شبه‌جزیره کره و تایوان خواهد بود. علاوه بر این، افزایش تنش‌ها می‌تواند واشنگتن را به یک درگیری نظامی با چین بکشاند که پیامدهای فاجعه‌باری برای ثبات جهانی خواهد داشت.
ژاپن در سال ۲۰۲۵ یک جهان چندقطبی پیچیده را طی می‌کند، در حالی که بین تنش‌های آمریکا-چین، تنوع‌بخشی اقتصادی و امنیت منطقه‌ای تعادل برقرار می‌کند. فروپاشی در روابط آمریکا-چین می‌تواند به شدت بر صادرات ژاپن تأثیر بگذارد، زیرا هر دو کشور بازارهای حیاتی برای صنایع ژاپنی مانند خودرو و الکترونیک هستند.
سخن پایانی
بحران جاری میان توکیو و پکن اگرچه بدون تردید با اظهارات تند سانائه تاکایچی شدت گرفته‌است اما این تنش‌های فزاینده بر بستری از اختلافات تاریخی، رقابت ژئوپلیتیک و تغییر موازنه قدرت در منطقه بنا شده‌اند. اکنون این رویکرد بی‌محابای نخست‌وزیر ژاپن شکاف موجود را عمیق‌تر کرده و دستاوردهای چند دهه همکاری اقتصادی و دیپلماتیک را در معرض خطر قرار داده است. البته آمریکا نیز به‌عنوان متحد امنیتی ژاپن و مهم‌ترین رقیب راهبردی چین می‌تواند چه با حمایت از مواضع سخت‌گیرانه توکیو و چه با فشار برای بازگشت به مدیریت تنش، جهت این بحران را تعیین کند.
در مجموع، آینده روابط چین و ژاپن و فراتر از آن ثبات شرق آسیا به توانایی رهبران دو کشور در مهار این بحران و انتخاب مسیر دیپلماسی بستگی دارد؛ مسیری که نادیده‌گرفتن آن می‌تواند منطقه را به سوی رویارویی پرهزینه‌ای سوق دهد که پیامدهایش از مرزهای ژاپن، چین و حتی آمریکا فراتر خواهد رفت.