فرونشست؛ زلزله خاموشی که دشت ورامین را تا مرز نابودی میبرد
در سالهای اخیر، کاهش شدید بارشها، افزایش دما و استمرار خشکسالیهای پیدرپی باعث شده است فشار بیسابقهای بر منابع آب زیرزمینی وارد شود. ورامین که دههها محور تولید غلات و محصولات راهبردی کشور بوده، امروز زیر بار برداشتهای سنگین از سفرههای آب، روزبهروز ناپایدارتر میشود.
فرونشست در این منطقه با شتابی رخ میدهد که بسیاری از کارشناسان آن را «بزرگترین بحران محیطزیستی تهران» میدانند. هر سانتیمتر فرونشست، به معنای نابودی سالها توان اکولوژیک، از دست رفتن بافت خاک، تخریب زیرساختها و تهدید امنیت سکونت روستایی و شهری است. این روند امروز از حد هشدار گذشته و وارد مرحله خسارت شده است.
یکی از اصلیترین دلایل تشدید فرونشست، وابستگی تاریخی کشاورزی ورامین به منابع آب زیرزمینی است. الگوهای کشت غیرسازگار، آبیاری سنتی، و عدم تعادل میان میزان برداشت و تغذیه سفرهها باعث شده است شکاف میان مصرف و بازسازی آب به مرحله بحران برسد. این وضعیت زمانی پیچیدهتر میشود که تغییرات اقلیمی نیز بهصورت همزمان بر منطقه فشار وارد میکند.
از سویی، افت سطح آب باعث بسته شدن منافذ خاک و از دست رفتن خاصیت ارتجاعی آن شده است؛ بهگونهای که حتی اگر بارندگیهای سالانه بهبود یابد، بخش زیادی از ظرفیت ذخیره سفرهها غیرقابل بازگشت خواهد بود. این یعنی فرونشست، برخلاف سیل و خشکسالی، بلایی نیست که با یک سال ترسالی جبران شود؛ خسارت آن دائمی و انباشته است.
در کنار این واقعیت سخت، زیرساختهای شهری و کشاورزی نیز تحت اثر مستقیم این پدیده قرار گرفتهاند. ترکخوردگی زمینهای کشاورزی، نشست خطوط انتقال آب و گاز، آسیبپذیری جادهها و حتی تهدید جدی بناهای مسکونی، نشانههایی از گسترش دامنه بحران است. این نشانهها به وضوح هشدار میدهند که ادامه روند کنونی، تبعات اقتصادی و اجتماعی عمیقی به همراه خواهد داشت.
با این حال، مهار بحران فرونشست غیرممکن نیست؛ بلکه نیازمند تصمیمگیریهای شجاعانه، اصلاح ساختار مصرف آب و اجرای برنامههای سازگاری با کمآبی است. استفاده از روشهای نوین آبیاری، تغییر الگوی کشت، احیای قنوات و تقویت مدیریت بهرهبرداری از چاهها بخشی از این راهکارهاست که باید با سرعت و انضباط اجرا شود.
از سوی دیگر، آموزش و توانمندسازی کشاورزان، نقشی تعیینکننده در موفقیت هرگونه برنامه اصلاحی دارد. کشاورزان، خط مقدم مواجهه با بحران آب هستند و تا زمانی که فهم مشترک و یکپارچهای نسبت به ضرورت تغییر ایجاد نشود، هیچ طرحی به نتیجه نخواهد رسید. توجه به ملاحظات اجتماعی، جلب مشارکت ذینفعان و رعایت عدالت در توزیع منابع، شرط اصلی پایداری است.
فرونشست 30 سانتی در ورامین/زنگ خطر برای جنوبشرق پایتخت + فیلم
فرونشست ورامین، فقط یک بحران محلی نیست؛ بلکه نمایی از وضعیت کلی منابع آب کشور است. این پدیده آیینهای است که نشان میدهد نظام بهرهبرداری از آب باید بازنگری اساسی شود. ورامین امروز در خط مقدم این چالش قرار دارد و تصمیمهای امروز، آینده نسلهای بعد را رقم خواهد زد. نادیده گرفتن این زلزله خاموش، خسارتی بهمراتب سنگینتر از هر حادثه طبیعی برای کشور به همراه خواهد داشت.
یادداشت از: لطیف محمدزاده، پژوهشگر ترویج و آموزش کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان تهران