یادداشت|«شورای عالی انقلاب فرهنگی» از نقشه جامع علمی تا سند مهندسی فرهنگی
ضرورت شکلگیری شورای عالی انقلاب فرهنگی، پیگیری سیاستگذاری فرهنگی کشور در سطحی فرابخشی، فرادستگاهی و هماهنگ است تا از پراکندگی تصمیمات و تعارض نهادها جلوگیری بعمل آید، اما امروز، در شرایطی که تحولات فرهنگی، رسانهای، علمی و اجتماعی با شتاب بیسابقهای در جریان است، انتظار از شورای عالی انقلاب فرهنگی بیش از هر مقطع زمانی دیگری افزایش یافته، انتظاری که برخی از آنها هنوز بهطور کامل تحقق نیافته و در فهرست اقدامات نیمهتمام قرار گرفته است.
با این مقدمه، توجه ویژه به اهمیت جایگاه شورای عالی انقلاب فرهنگی کی اصل اساسی قلمداد می شود که باید مورد توجه باشد، مواردی از جمله مرجعیت سیاستگذاری فرهنگی کشور، بدان معنا که شورا نقشی کمنظیر در تعیین راهبردهای کلان فرهنگی، تدوین نقشههای جامع علمی و فرهنگی، و تنظیم ضوابط و سیاستهایی دارد که باید مسیر فعالیت دستگاههای فرهنگی و علمی را مشخص کند.
هماهنگی میان نهادهای متعدد فرهنگی از دیگر این موارد است چراکه یکی از چالشهای دائمی کشور تنوع و تکثر نهادهای فرهنگی است. شورا در اساس باید نقش «هماهنگکننده نهایی» را ایفا کند تا سیاستها از هم گسسته، موازی یا متعارض نباشند.
آیندهنگری در حوزه علم و فناوری یکی دیگر از ضرورت های جایگاه شوراست، به طوریکه قانونگذاری درباره سند دانشگاه، نقشه جامع علمی کشور، هدایت برنامههای نوآوری، علم و فناوری و نظارت بر اجرای آنها از وظایف اصلی شوراست. این نقش امروز با گسترش فناوریهای نو اهمیت دوچندان یافته است بنابریان پشتیبانی از هویت فرهنگی و اجتماعی از موارد مهم تشکیل شوراست، بطوریکه با توسعه رسانههای نو، مهاجرت نخبگان و تغییر ساختار ارتباطات، شورا باید بیش از گذشته در حوزه سیاستگذاری هویتی و اجتماعی نقش فعال داشته باشد.
اقدامات زمینمانده و چالشهای پیش رو
با وجود نقش قانونی مهم شورای عالی انقلاب فرهنگی، اما بخشی از تصمیمات و برنامههای کلان آن یا اجرا نشده، یا در میانه راه متوقف مانده، یا نیازمند به روزرسانی است که برخی از مهمترین موارد را می توان به شکل زیر احصا کرد:
الف. اجرای کامل اسناد بالادستی حوزه فرهنگ و علم کشور: بسیاری از اسناد مصوب شورا، از نقشه جامع علمی کشور تا سند مهندسی فرهنگی، نیازمند پیگیری جدیتر، بودجهگذاری مشخص و نظام دقیق پایش هستند. بخشهایی از این اسناد همچنان در حد کلیات باقی مانده و به مرحله اجرا نرسیدهاند.
ب. چالش هماهنگی دستگاههای متعدد: اگرچه شورا مسئول هماهنگی در سطح کلان است، اما هنوز میان برخی وزارتخانهها، سازمانها و نهادهای فرهنگی تعارض سیاستی وجود دارد. نبود یک سازوکار الزامآورِ اجرایی، موجب شده بسیاری از مصوبات شورا تأثیر واقعی خود را نشان ندهد.
ج. بهروز رسانی سیاستها متناسب با تحولات فرهنگی و رسانهای: تحولات حوزه فناوریهای نو، شبکههای اجتماعی، مهاجرت نخبگان، تغییرات جمعیتی و سبک زندگی، سیاستگذاری تازه و چابک میطلبد. بسیاری از سیاستها نیازمند بازنویسی و بهروزرسانی بر اساس شرایط فعلی جامعه هستند.
د. تقویت نظارت و ارزیابی اجرای مصوبات: یکی از انتقادهای جدی به شورا، فاصله میان مصوبه تا اجرا است. نبود نظام ارزیابی و گزارشدهی منظم موجب شده برخی تصمیمات کلان، بدون ضمانت اجرا یا با تأخیر طولانیمدت باقی بماند.
ه. ساماندهی سیاستهای آموزش عالی: با وجود تصمیمات متعدد در حوزه آموزش عالی، مسائلی مانند تمرکززدایی، کیفیت دانشگاهها، ارتباط صنعت و دانشگاه، و نظام ارزیابی پژوهشها همچنان در فهرست مسائل حلنشده قرار دارد و نیازمند بازنگری جامع است.
و. همافزایی میان نهادهای فرهنگی و اجتماعی: شورا میتواند نقش محوریتری در کنار هم قرار دادن دستگاههای فرهنگی، ایجاد یک نقشه تقسیمکار روشن و پرهیز از موازیکاری ایفا کند. این ظرفیت هنوز بهطور کامل به فعلیت نرسیده است.
ضرورت بازآفرینی و روزآمدرسانی نقش شورای عالی انقلاب فرهنگی
در مجموع، باید توجه داشته باشیم که شورای عالی انقلاب فرهنگی امروز در نقطهای قرار دارد که باید میان انتظارات فزاینده جامعه، تحولات سریع فرهنگی و نیاز به سیاستگذاری چابک و مبتنی بر آیندهنگری تعادل برقرار کند.
برای آنکه شورا بتواند نقش واقعی خود را در ساماندهی فضای فرهنگی، علمی و اجتماعی کشور ایفا کند، لوازم و بایدها و نبایدهایی مدنظر قرار می گیرد, در این راستا باید اجرای مصوبات با سازوکار الزامآور همراه شود، اسناد قدیمی روزآمد شوند، هماهنگی میان دستگاهها تقویت گردد و شورا در مقام نهاد راهبردی کشور، با نگاه فعال و نه صرفاً نظارتی ایفای نقش کند.
با این حال، شورای عالی انقلاب فرهنگی همچنان یکی از مهمترین تکیهگاههای سیاستگذاری در کشور است، اما برای اثرگذاری واقعی، نیازمند عبور از فاصله میان «تصمیم» و «تحقق» است؛ فاصلهای که امروز بیش از هر زمان دیگری باید کاهش یابد.
یادداشت از: مبین جلیلی- فعال فرهنگی و رسانه ای