تجارت ایران و اتحادیه اروپا در یک دهه گذشته؛ تحریمها چگونه معادلات را تغییر دادند؟
به گزارش بخش اقتصاد وبانگاه بر اساس دادههای منتشرشده در ایسنا، اتحادیه اروپا به عنوان یکی از بزرگترین بلوکهای اقتصادی جهان، نقش مهمی در صادرات نفت، واردات کالاهای سرمایهای، فناوری، ماشینآلات و تعاملات مالی و بانکی ایران داشته است. با این حال، این روابط تحت تاثیر تحریمهای بینالمللی و تحولات سیاسی قرار گرفته است. خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷ و بازگشت تحریمهای ثانویه علیه ایران، مسیر تجارت ایران و اروپا را به دو دوره «پیش از تحریمهای ۱۳۹۷» و «پس از آن» تقسیم کرد.
وضعیت تجارت ایران و اتحادیه اروپا پیش از خروج آمریکا از برجام
پس از اجرایی شدن برجام در دی ماه ۱۳۹۴، بخش قابل توجهی از تحریمهای هستهای علیه ایران لغو شد. این امر موجب بازگشت شرکتها و بانکهای اروپایی به بازار ایران شد. در فاصله سالهای ۱۳۹۵ تا نیمه ۱۳۹۷، حجم تجارت ایران و اتحادیه اروپا افزایش یافت. در این دوره، اتحادیه اروپا به یکی از مهمترین مقاصد صادراتی ایران، به ویژه در حوزه نفت خام و میعانات گازی، تبدیل شد. کشورهایی نظیر ایتالیا، فرانسه، اسپانیا و یونان از خریداران اصلی نفت ایران بودند.
ترکیب کالاهای مبادلهشده
پیش از تحریمهای ۱۳۹۷، ساختار تجارت ایران و اتحادیه اروپا مبتنی بر مزیتهای نسبی دو طرف بود. صادرات ایران عمدتاً شامل نفت خام، فرآوردههای نفتی، محصولات پتروشیمی، مواد خام معدنی و فلزات، و برخی محصولات کشاورزی و غذایی بود. در مقابل، واردات ایران از اتحادیه اروپا بیشتر شامل کالاهای سرمایهای و واسطهای مانند ماشینآلات صنعتی، خودرو، تجهیزات پزشکی و دارویی، فناوریهای نوین و تجهیزات انرژی میشد.
نقش نظام بانکی و مالی
یکی از دستاوردهای دوره پسابرجام، احیای نسبی روابط بانکی میان ایران و برخی بانکهای اروپایی بود. اگرچه بانکهای بزرگ به دلیل نگرانی از جریمههای آمریکا با احتیاط عمل میکردند، اما کانالهای مالی محدودی برای تسهیل تجارت فعال شد.
خروج آمریکا از برجام و تاثیر آن بر تجارت ایران و اروپا
در اردیبهشت ۱۳۹۷، خروج رسمی آمریکا از برجام و بازگشت تحریمهای ثانویه، تاثیر منفی زیادی بر روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا گذاشت. تحریمهای ثانویه باعث شد که شرکتها و بانکهایی که با ایران همکاری میکنند، از بازار و نظام مالی آمریکا محروم شوند. این موضوع باعث شد که شرکتهای غیرآمریکایی نیز از بازار ایران عقبنشینی کنند و حجم تجارت دوجانبه کاهش یابد. صادرات نفت ایران به اروپا تقریبا به صفر رسید و بسیاری از قراردادهای تجاری لغو یا به حالت تعلیق درآمدند.
خروج شرکتهای بزرگ اروپایی
پس از سال ۱۳۹۷، بسیاری از شرکتهای بزرگ اروپایی که در دوره پسابرجام به ایران بازگشته بودند، فعالیت خود را متوقف کردند. شرکتهایی در حوزههای انرژی، خودروسازی، هواپیمایی، بیمه و مالی بازار ایران را ترک کردند. این خروج گسترده، نه تنها به کاهش تجارت کالا منجر شد، بلکه انتقال فناوری و سرمایهگذاری مستقیم خارجی از اروپا به ایران را نیز محدود کرد.
فروپاشی کانالهای بانکی
یکی از مهمترین پیامدهای تحریمهای جدید، قطع روابط بانکی ایران و اروپا بود. حتی بانکهای کوچک و متوسط اروپایی نیز از ترس تحریمهای آمریکا حاضر به ادامه همکاری نشدند. در چنین شرایطی، تجارت رسمی با دشواریهای جدی مواجه شد و هزینه مبادلات افزایش یافت.
تغییر ترکیب کالاهای تجاری
در دوره پس از تحریم، ترکیب تجارت ایران و اتحادیه اروپا تغییر کرد. صادرات نفت از سبد صادراتی ایران به اروپا حذف شد و جای آن را اقلامی با ارزش افزوده کمتر گرفت. واردات ایران از اتحادیه اروپا نیز به کالاهای خاص و عمدتاً بشردوستانه محدود شد.
تلاشهای اروپا برای حفظ حداقلی روابط تجاری
اتحادیه اروپا تلاش کرد با ابزارهایی نظیر سازوکار مالی اینستکس، سطح حداقلی از تجارت با ایران را حفظ کند. با این حال، این ابتکارات نتوانستند پاسخگوی نیازهای تجاری ایران باشند و اینستکس عملا به مبادلات محدود بشردوستانه تقلیل یافت.
کاهش روابط تجاری با اروپا، دسترسی ایران به فناوریهای نوین، ماشینآلات پیشرفته و سرمایه خارجی را محدود کرد و هزینههای تجارت خارجی را افزایش داد.
جمعبندی و چشمانداز آینده
بررسی روند تجارت ایران و اتحادیه اروپا نشان میدهد که خروج آمریکا از برجام نقطه گسست جدی در این روابط بوده است. احیای این روابط در آینده به تحولات سیاسی و بازگشت اعتماد شرکتها و بانکهای اروپایی وابسته خواهد بود.