نسیمشهر روی گسل فرسودگی/ 500 هکتار شهر در معرض بحران ایمنی/ 5 سال تا بحران جدی!
بافتهای فرسوده و سکونتگاههای غیررسمی در نسیمشهر، صرفاً یک مسئله عمرانی نیستند، بلکه به کانونی از آسیبهای اجتماعی، تهدیدهای ایمنی، نابرابری فضایی و نارضایتی عمومی تبدیل شدهاند. معابر باریک، بناهای ناپایدار، کمبود فضای سبز، فقر خدمات فرهنگی و ورزشی و مشکلات مالکیتی، این محدودهها را در برابر حوادثی مانند زلزله، آتشسوزی و بحرانهای اجتماعی بهشدت آسیبپذیر کرده است.
خبرنگار تسنیم در گفتوگویی تفصیلی با دکتر یوسف نصیری، رئیس سازمان عمران و بازآفرینی شهری شهرداری نسیمشهر ، آخرین آمارها، چالشها و چشمانداز بازآفرینی شهری در نسیمشهر را بررسی کرده است.
تسنیم: نسیمشهر امروز دقیقاً چه میزان بافت فرسوده دارد؟ آخرین آمار رسمی چیست و علت اختلاف اعداد میان دستگاهها کجاست؟
بر اساس طرح جامع مصوب سال 1390، در آن مقطع حدود 180 هکتار از محدوده نسیمشهر بهعنوان بافت فرسوده شناسایی شده بود. دلیل پایین بودن این عدد آن است که در آن زمان، صرفاً بلوکهای ساختمانی فرسوده ملاک قرار میگرفت و معابر، فضاهای باز و شبکه دسترسی جزو بافت محاسبه نمیشدند. این نگاه، امروز از نظر کارشناسی منسوخ شده است.
در بازنگریهای بعدی و بهویژه در طرح تفصیلی سال 1397، با تغییر رویکرد و احتساب معابر و ساختار فضایی محلات، مساحت بافت فرسوده به حدود 260 هکتار افزایش یافت. پس از آن، در قالب طرح ویژه بازآفرینی شهری، مطالعات میدانی دقیقتری شامل برداشتهای پلاکبهپلاک، ارزیابی استحکام بناها و بررسی شبکه معابر انجام شد که نهایتاً عدد نهایی مصوب کمیسیون ماده 5 را به حدود 274 تا 284 هکتار رساند.
این عدد امروز تنها آمار رسمی، قانونی و مبنای عمل همه دستگاههاست. اختلاف ارقام مطرحشده در سالهای گذشته ناشی از تکامل روشهای شناسایی و ارتقای نگاه کارشناسی بوده و نه تناقض آماری. به بیان ساده، امروز با واقعبینانهترین برآورد ممکن از وسعت بافت فرسوده نسیمشهر مواجه هستیم.
تسنیم: شاخصهای فرسودگی در نسیمشهر تا چه حد با استانداردهای ملی انطباق دارد؟
شاخصهای شناسایی بافت فرسوده در کل کشور بر اساس مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری ایران تعیین شده و شامل سه شاخص اصلی ناپایداری بنا، نفوذناپذیری معابر و ریزدانگی پلاکهاست. در نسیمشهر نیز دقیقاً همین شاخصها مبنای کار قرار گرفته است.
بهطور مشخص، در محدودههای مصوب بافت فرسوده نسیمشهر، بیش از 50 درصد ساختمانها از نظر سازهای ناپایدار و فاقد اسکلت مقاوم هستند، بیش از 50 درصد معابر عرضی کمتر از 6 تا 8 متر دارند و امکان تردد خودروهای امدادی در آنها وجود ندارد و بیش از 50 درصد پلاکها مساحتی کمتر از 100 مترمربع دارند که نوسازی انفرادی را عملاً غیراقتصادی میکند.
نکته مهم این است که در سالهای اخیر، رویکرد ملی از نگاه صرفاً کالبدی عبور کرده و مؤلفههای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز وارد ادبیات بازآفرینی شده است. اگر این شاخصها را نیز لحاظ کنیم، وسعت محدودههای نیازمند مداخله در نسیمشهر بهمراتب فراتر از آمار فعلی خواهد بود.
تسنیم: بافتهای فرسوده نسیمشهر چه آسیبهای اجتماعی و ایمنی بههمراه دارند؟
از منظر ایمنی، بافتهای فرسوده نسیمشهر یکی از پرخطرترین نقاط شهری محسوب میشوند. تراکم بالای جمعیت، معابر تنگ، نبود دسترسی مناسب برای خودروهای آتشنشانی و اورژانس و ناپایداری سازهها باعث شده در صورت وقوع زلزله متوسط یا یک آتشسوزی گسترده، با یک فاجعه انسانی روبهرو شویم.
از منظر اجتماعی نیز، این محلات با چالشهایی مانند فقر، بیکاری، فرسایش سرمایه اجتماعی و کاهش حس تعلق شهری مواجهاند. بخش زیادی از ساکنان توان مالی لازم برای نوسازی را ندارند و همین موضوع چرخه فرسودگی را تشدید میکند. بیاعتمادی تاریخی به وعدههای اجرایی، مشکلات فرهنگی در پذیرش زندگی آپارتمانی و پیچیدگیهای مالکیتی، موانعی هستند که اگر همزمان و هماهنگ حل نشوند، هیچ مداخلهای به نتیجه پایدار نخواهد رسید.
تسنیم: طرحهای بازآفرینی شهری در نسیمشهر در چه وضعیتی قرار دارند؟
در قالب ستاد بازآفرینی شهری، پروژههایی تحت عنوان «اقدام مشترک» تعریف شد که برخی از آنها در نسیمشهر به اجرا رسید؛ از جمله مجتمع فرهنگی باغ امامی و چند پروژه خدماتی و ورزشی با مشارکت وزارت راه و شهرسازی.
با این حال، اگر صادقانه نگاه کنیم، این پروژهها در مجموع کمتر از یک درصد نیاز واقعی شهر را پوشش دادهاند. بخش قابلتوجهی از پروژهها بهدلیل کمبود منابع مالی یا عدم ایفای تعهد دستگاههای همکار، نیمهتمام باقی ماندهاند.سرعت فعلی بازآفرینی به هیچوجه متناسب با عمق بحران نیست و بدون تزریق منابع پایدار و حمایت عملی دولت، نمیتوان انتظار تحول جدی داشت.
تسنیم: مشارکت سرمایهگذاران خصوصی در نوسازی تا چه حد محقق شده است؟
سرمایهگذار زمانی وارد بافت فرسوده میشود که هم اعتماد مردم جلب شود و هم پروژه توجیه اقتصادی داشته باشد. به همین دلیل، راهاندازی دفاتر توسعه محلی و تسهیلگری اجتماعی را در دستور کار قرار دادهایم. در طرح ویژه بازآفرینی، پروژههای محرک توسعه تعریف شده که ترکیبی از کاربریهای مسکونی، تجاری و خدماتی هستند. این پروژهها با مشوقهایی مانند تراکم تشویقی و انعطاف در ضوابط طراحی شدهاند. هدف این است که با مشارکت سهجانبه مردم، شهرداری و بخش خصوصی، سرمایهها بهجای خروج از شهر، به سمت نوسازی بافتهای فرسوده هدایت شود.
تسنیم: وضعیت اسناد مالکیت در بافتهای فرسوده چگونه است؟
حدود 60 درصد از بافت فرسوده نسیمشهر در محدوده پلاک 135 اوقافی قرار دارد. علاوه بر این، بخش زیادی از املاک دارای سند مادر هستند اما به دلایل مختلف تاکنون تفکیک و سند رسمی نگرفتهاند. حل این مسئله نیازمند همکاری جدی اداره اوقاف، ثبت اسناد و سایر نهادهاست. صدور اجارهنامههای رسمی و اسناد تکبرگ، شرط لازم برای استفاده از تسهیلات بانکی و ورود به فرآیند نوسازی است. تا زمانی که مسئله مالکیت حل نشود، بازآفرینی شهری عملاً قفل خواهد بود.
تسنیم: سکونتگاههای غیررسمی نسیمشهر چه وسعتی دارند؟
علاوه بر حدود 260 هکتار بافت فرسوده، نزدیک به 230 هکتار سکونتگاه غیررسمی در نسیمشهر شناسایی شده است. این مناطق عمدتاً پیش از تشکیل شهرداری و در نتیجه مهاجرت گسترده شکل گرفتهاند. بخش عمده ساکنان این محدودهها مهاجر هستند و سهم جمعیت بومی بسیار اندک است. این موضوع نشاندهنده ضعف سیاستگذاری و نظارت شهری در دهههای گذشته است.
تسنیم: سرانههای خدماتی در این مناطق در چه وضعیتی قرار دارد؟
اگر بخواهم صریح و عددی صحبت کنم، باید بگویم فاصله سرانههای خدماتی در بافتهای فرسوده و سکونتگاههای غیررسمی نسیمشهر با استانداردهای مصوب ملی، بسیار نگرانکننده است. طبق استاندارد شورایعالی شهرسازی، سرانه فضای سبز شهری باید حداقل 9 تا 12 مترمربع به ازای هر نفر باشد، در حالی که میانگین سرانه فضای سبز در نسیمشهر حدود 3 مترمربع است و در برخی محلات بافت فرسوده، این عدد به کمتر از 0٫5 مترمربع و حتی در مواردی به چند سانتیمتر مربع میرسد.
در حوزه فضاهای فرهنگی، استاندارد سرانه حدود 0٫5 تا 0٫8 مترمربع به ازای هر نفر است، اما در بخش قابلتوجهی از بافتهای فرسوده، عملاً سرانه فرهنگی نزدیک به صفر است و ساکنان دسترسی محلی به کتابخانه، فرهنگسرا یا سالن اجتماعات ندارند. همین وضعیت در مورد فضاهای ورزشی نیز صادق است؛ در حالی که استاندارد سرانه ورزشی حدود 1 مترمربع است، بسیاری از محلات فرسوده نسیمشهر فاقد حتی یک زمین ورزشی محلی یا سالن سرپوشیده هستند.
در بخش آموزشی و خدمات عمومی نیز با کمبود جدی مواجهایم. تراکم دانشآموزی در مدارس این محلات بالاتر از میانگین شهر است و در برخی محدودهها، سرانه آموزشی کمتر از نصف استاندارد ملی برآورد میشود. این اعداد نشان میدهد که مسئله بافت فرسوده در نسیمشهر فقط ناپایداری ساختمان نیست، بلکه محرومیت ساختاری از حداقل امکانات زندگی شهری است.
تسنیم: آیا برنامه زمانبندیشدهای برای توانمندسازی ساکنان وجود دارد؟
طرح ویژه بازآفرینی شهری نسیمشهر تهیه و تصویب شده و برای نخستینبار ضوابطی متناسب با ریزدانگی پلاکها و توان اقتصادی ساکنان تعریف کرده است. با اجرای این طرح، نوسازی از حالت شعاری خارج و به یک مسیر عملیاتی و قابل پیگیری تبدیل خواهد شد.
تسنیم: سهم دولت در بازآفرینی شهری چقدر بوده است؟
نقش دولت عمدتاً به سیاستگذاری و چند پروژه محدود خلاصه شده، در حالی که بار اصلی اجرا و تأمین زمین بر دوش شهرداری است. در برخی پروژهها، ارزش زمینهای تأمینشده توسط شهرداری چند برابر اعتبارات تخصیصی سایر دستگاهها بوده که این عدم توازن فشار زیادی به مدیریت شهری وارد کرده است.
زیرگذر 9 دی نسیمشهر تا پایان سال زیر بار ترافیک میرود
تسنیم: اگر روند فعلی ادامه یابد، آینده نسیمشهر را چگونه میبینید؟
واقعیت این است که وضعیت بافتهای فرسوده نسبت به گذشته بدتر شده است. افزایش جمعیت بدون تأمین زیرساختها، مشکلات ایمنی و ترافیکی را تشدید کرده است. اگر اقدام فوری و هماهنگ صورت نگیرد، در پنج سال آینده با بحرانی جدی و پرهزینه مواجه خواهیم شد؛ بحرانی که مهار آن بسیار دشوارتر از امروز خواهد بود.
گفتوگو: از احسان همتی